Osmanlı’da Devlet Erkânı İle Sûfîlerin İlişkisi: Osmanlı Yöneticileri ve Şemseddîn-i Sivâsî Örneği

Şemseddîn-i Sivâsî, XVI. yüzyılda ilmî ve tasavvufî kişiliği ile etkin olmuş biridir. Sivâsî, sahn-ı seman medreselerinde müderrislik yapmış, eserleri, halifeleri ve irşâd faaliyetleri ile Osmanlı toplumunu itikâdî, amelî ve ahlâkî boyutlarıyla derinden etkilemiştir. Onun Osmanlı toplumu üzerindeki tesirinde devlet idarecileriyle yakın münasebetlerinin inkâr edilemeyecek bir tesiri olmuştur. Sivâsî’nin, devletin inanç, ibadet ve ahlâk boyutları itibariyle ehl-i sünnet çizgisini muhafazaya desteği ile Osmanlı padişahları Kânûnî, II. Selîm, III. Murâd ve III. Mehmed ile müspet bağlantıları söz konusu olmuştur. Köprülü ve dönemin Sivas Valisi Hasan Paşa ile olan münasebetlerinde de inanç, ibadet ve ahlâkî düşünce yapısı ile irşâd faaliyetlerinin tesirli bir noktaya gelmesi noktasında dikkat çekici temaslar olmuştur. Makalede, Sivâsî’nin Osmanlı padişahları başta olmak üzere Osmanlı devlet erkânı ile olan münasebetleri çeşitli boyutlarıyla ele alınmıştır. Bu bağlamda Sivâsî’nin Osmanlı padişahları ve bazı devlet adamlarıyla olan münasebeti ele alınırken onun eserlerinde yer verdiği bilgiler esas alınmıştır. Ayrıca bu çalışmada, Sivâsî’nin devlet erkânında bulunması gerektiğini düşündüğü vasıflara ve onlara yönelttiği bazı nasihatlere de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Yönetici, Şemseddîn, Sivâsî, Münasebet

High State Officials- Sufi Relationship in Ottoman: The Ottoman Govermer And The Example Of Shamsuddin Al-Sivasi

Shamsuddin al-Sivasi was an influential figure with his scientific and mystical personality in the 16th century. Sivasi worked as a professor in the sahn-i saman madrasahs (one of the highest educational facilities) and deeply influenced the Ottoman society in its creed, practical and moral dimensions with his works, caliphs and guidance activities. His close relations with state administrators had an undeniable effect on his influence on Ottoman society. Sivasi’s support for the state’s efforts to preserve the line of ahl as-sunnah in terms of belief, worship and morality had positive connections with the Ottoman sultans Kanuni, Selim II, Murad III and Mehmed III. In their relations with the Köprülü and the Sivas Governor of the time, Hasan Pasha, there were remarkable contacts at the point where the belief, worship and moral thought structure and the guidance activities reached an effective point. This paper discusses, the relations of Sivasi with the Ottoman state officials, especially the Ottoman sultans, in various dimensions. In this context it touches upon his relations with the Ottoman sultans and some statesmen of his period based on what Sivasi includes in his works. This study also draws attention to the qualities that Sivasi envisaged to have in the statesmen, as well as, some of his advice to them.

Keywords:

Shamsuddin-i Sivasi, Ottoman, governor, sûfî, relationship,

PDF

___

Abdi-zâde, Hüseyin Hüsâmeddin. Amasya Tarihi. İstanbul: Hikmet Matbaası, 1327-1330.
Acun, Hakkı. “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Değerleri”. Vakıflar Dergisi 20 (1988), 188-198.
Akdoğan, Nida Millik. Dâ’i-i Fakir: Tarih-i Engürüs ve Feth-i Eğri (Tahkikli Neşir). Afyonkarahisar: Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
Aksoy, Hasan. Şemseddîn-i Sivâsî: Hayatı, Eserleri ve Mevlidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1983.
Aksoy, Hasan. “Şemseddin Sivâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38/524-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Aksoy, Hasan. “Şemseddîn Sivâsî”. Sahabeden Günümüze Allah Dostları. 8/176-177. İstanbul: Şule Yayınları, 2000.
Aksoy, Hasan. “Şemseddîn Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Mevlid’i”. İlim ve Kültür Tarihinde Sivâsîler Ulusal Sempozyum Tebliğleri. ed. Âlim Yıldız. 143-157. Ankara: Kemal İbn-i Hümâm Vakfı Yayınları, 2011.
Alakese, Hasan. Sultanların Şeyhleri. İstanbul: Okul Yayınları, 2004.
Alakese, Hasan. Mutasavvıf Hükümdarlar. İstanbul: Okul Yayınları, 2004.
Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetîyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/1 (1999), 561-580.
Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Şairleri. Sivas: Kâmil Matbaası, 1948.
Atasoy, Nurhan. “Osmanlı Dönemi Tarîkat Kıyafetleri ve Cihazları”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler. ed. Ahmet Yaşar Ocak. 189-219. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
Aydın, Özden. Halvetî Tekkelerinin Osmanlı Padişahları ve Devlet Ricali İle İlişkileri. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Aydın, Özden. “Eğri Seferinde Bir Şeyh: Şemseddin Sivâsî”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 14/1 (2019), 331-341.
Ayhan, Necdet. Tokat Zileli Muharrem Efendi’nin Künûzü’l-evliyâ ve rumûzü’l-asfıyâ Adlı Eserinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Çelebi, Evliya. Seyahat-nâme. haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ, 1941.
Çınar, Fatih. Şemseddîn-i Sivâsî ve Tasavvufî Görüşleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
Çavuş, Mahmut. Arakiyeci-zâde Ahmed b. Ali et-Tokâdî ve Şifaü’ş-Şafiyesinin Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. Ankara: Türkiye Yayınevi, 1961.
David, Geza. “Eğri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/489. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
Demir, Mustafa. “II. Bayezid Devrinde Padişah Tarikat İlişkisi Bağlamında Devlet-Din İlişkisi”. Vakanüvis 2/2 (2017), 55-75.
Emecen, Feridun. “Mehmed III”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/410. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
Emecen, Feridun. “Haçova Meydan Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/ 546. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
Göde, Kemal. “Eretnaoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Gölpınarlı, Abdülbâki. Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbul: İnkılap Yayınları, ts.
Gölpınarlı, Abdülbâki. “Şemsiyye”. İslâm Ansiklopedisi. 11/423. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1970.
Gündoğdu, Cengiz. “Padişah-Tarikat Şeyhi Münasebetleri Açısından Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Çağdaşı Abdülmecîd-i Sivâsî”. Azîz Mahmûd Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildirileri. ed. Hasan Kâmil Yılmaz. 3/15-38. İstanbul: Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2006.
Gündoğdu, Cengiz. “Osmanlıda Tarikat Şeyhinin Padişahı Uyarı ve Teşviklerine Yönelik Bir Örnek”. Ekev Akademi Dergisi 16 (2012), 25-46.
Gündoğdu, Cengiz. “Osmanlı Padişah Tarîkat Şeyhi Münasebetine Dair Bir Örnek Abdülmecîd Sivâsî ve I Ahmed”. Türk Kültürü 38 (2014), 345-359.
Hammer, Joseph V. Osmanlı Tarihi. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2014.
Harîrî-zâde, Mehmed Kemâleddin Efendi. Tibyanü’l-vesâili’l-hakâik fi beyâni selâsili’t-tarâik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi Bölümü, 430-432.
Hasan Paşa Vakfiyesi. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 1966.
Hoca-zâde, Ahmed Hilmi. Ziyâret-i Evliyâ. İstanbul: Dâru’l-hilâfeti’l-âliyye, 1317.
Hulvî, Mahmûd Cemâleddîn. Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye. nşr. Mehmet Serhan Tayşi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
İlgürel, Müctebâ. “III. Murad”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. 10/400. İstanbul: Çağ Yayınları, 1989.
İnal, İbnülemîn Mahmûd Kemâl. Son Asır Türk Şâirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
Karaca, Yusuf. “Eğri Seferi”. Berikan Tarih Ansiklopedisi. 3/350. Ankara: Berikan Yayınları, 2000.
Kesenceli, Resul. Veliler ve Hükümdarlar. Ankara: Nasihat Yayınları, 2013.
Kılıç, Rüya. “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarîkat Portresi: Şemsiyye ve Sivâsîyye”. Türkler 11/ 120-135.
Alkan, Ercan – Arı, Osman Sacid (ed.). Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.
Çift, Salih – Karakaya Takyettin (ed.). Tarihten Günümüze Sûfî-Siyaset İlişkileri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
Levend, Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
Muslu, Ramazan. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
Müstakim-zâde, Süleyman Sa’deddîn Efendi. Mecelletü’n-nisâb. Ankara: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü, 2000.
Nâimâ. Târîh-i Nâimâ. trc. Zuhuri Danışman. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınları, 2015.
Nazmî, Mehmed Efendi. Hediyyetü’l-ihvân (Osmanlılarda Tasavvufî Hayat). nşr. Osman Türer. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
Öz, Mustafa. “Râfizıler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Özgüven, Burcu. Osmanlı Macaristan’ında Kentler, Kaleler. İstanbul: Ege Yayınları, 2001.
Özköse, Kadir. “Zileli Muharrem Efendi’nin Tasavvufî Düşüncesi”. Tarihi ve Kültürüyle II. Zile Sempozyumu. ed. Mehmet Yardımcı. 338-343. İzmir: Zile Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
Özköse, Kadir. “Yavuz Sultan Selim’in Meşâyıha Hürmeti”. Somuncu Baba 215 (2018), 28-32.
Özköse, Kadir. “Kanûnî Sultan Süleyman’ın Sûfî Zümrelerle İrtibatı”. Somuncu Baba 216 (2018), 30-34.
Özköse, Kadir. “Osmanlı Sultanı II. Selim Döneminde Tasavvuf Erbâbının Konumu”. Somuncu Baba 216 (2018), 38-42.
Özköse, Kadir. “Sultan III. Murad’ın Tasavvuf Erbâbıyla İrtibâtı”. Somuncu Baba 217 (2018), 38-42.
Peçevî. Târîh-i Peçevî. haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
Safâyî, Mustafa. Nuhbetü’l-âsâr min fevâidi’l-eş’âr (Tezkire-i Safâyî). nşr. Pervin Çapan. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2005.
Salname-i Vilayeti Sivas 1308, Sivas: Sivas Vilayet Matbaası, 1891.
Sâmî, Şemseddîn. Kâmûsu’l-a’lâm. İstanbul: Mihran, 1306.
Selânikî. Târîh-i Selânikî. haz. Mehmet İpşirli vd. Ankara: Türkiye Tarih Kurumu, 1999.
Shaw, Stanforf J. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. İstanbul: E Yayınları, 2008.
Sivâsî, Receb. Necmü’l-hüdâ fi menâkibi’ş-şeyh Şemsüddîn Ebi’s-Senâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Paşa, 1a-56b.
Sivâsî, Şemseddin. Menâkıb-ı İmâm-ı A’zam. haz. Mehmet Arslan. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Süleymâniyye. haz. Hüseyin Akkaya. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. İrşâdü’l-avâm. haz. Hüseyin Akkaya. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Hallü’l-meâkıd. haz. Ahmet Turan Arslan. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2018.
Sivâsî, Şemseddin. Zübdetü’l-esrâr. haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Umdetü’l-hüccâc. haz. Fatih Ramazan Süer. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Şerh-i Gazeliyyât-ı Sultân Murâdı’s-sâlis. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, 34 Sü-Hü 282/2, 114b-167a.
Sivâsî, Şemseddin. Mir’âtü’l-ahlâk. haz. Birgül Toker. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Dîvân. haz. Recep Toparlı. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Gülşen-âbâd. haz. Hasan Aksoy. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Kasîde-i Bürde Tercemesi. haz. Yusuf Yıldırım. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Menâkıb-ı Çehâr-Yâr-ı Güzîn. haz. Mehmet Arslan. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Menâzilü’l-ârifîn. haz. Yüksel Göztepe - Yusuf Yıldırım. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Umdetü’l-edîb fî ta’lîm-i ve’t-te’dîb. haz. Yusuf Yıldırım. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. es-Safâyih fî tercemeti’l-Levâyih. haz. Yusuf Yıldırım. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Abdülvehhâb-ı Gâzî Menâkıbı. haz. Âlim Yıldız. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Terceme-i ecvibe-i Alî b. Ebî Tâlib. haz. Hüseyin Akkaya. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Emr-i İlâhî ve Hüccet-i İlâhî. haz. Mahmut İnat. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Mevlîd. haz. Hasan Aksoy. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
Sivâsî, Şemseddin. Heşt-Behişt. haz. Âlim Yıldız. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. İbret-nümâ. haz. Erol Çöm. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
Sivâsî, Şemseddin. Şerh-i Gazeliyyâti’s-Sultân Murâdü’s-Sâlis. haz. Fatih Ramazan Süer. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Sivâsî, Şemseddin. Nakdü’l-hâtır. haz. Recep Toparlı - Durmuş Arslan. İstanbul: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
Süreyya, Mehmet. Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. nşr. Ali Aktan vd. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1996.
Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler, Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Şapolyo, Enver Behnan. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1968.
Tâhir, Mehmed. Meşâyih-i Osmâniyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli. nşr. Tüccâr-zâde İbrahim Hilmî. İstanbul: Kütüphâne-i İslâm, 1318.
Tâhir, Mehmed. Osmanlı Müellifleri. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2000.
Tâhir, Mehmed. “Terâcim-i Ahvâl: Şemsüddîn-i Sivâsî”. Sebilürreşad 24-26/463.
Tâhir, Mehmed. Ahlak Kitaplarımız. İstanbul: Necmi İstikbâl Matbaası, 1325.
Tanındı, Zeren. “Topkapı Sarayı’nın Ağaları ve Kitaplar”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/3 (2002), 45-60.
Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Zileli Muharrem Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/701-702. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
Türer, Osman. “Osmanlı İmparatorluğunda Padişah-Tarîkat Şeyhi Münasebetlerine Dair Tarihi Bir Örnek”. Türk Dünyası Araştırmaları 33/2 (1984), 181-194.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türkiye Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. nşr. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
Vicdânî, Sâdık. Tomâr-ı Turûk-ı Aliyye (Tarikatler ve Silsileleri). nşr. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderûn Kitabevi, 1995.
Yasak, İbrahim. Sivas Yatırları ve Abdülvehhâb Gazi Hazretleri. Sivas: Seyran Yayınları, 2004.
Yıldız, Âlim. “Şemseddin Sivâsî, Sivas’a ve Sivaslılara Duaları”. Şemseddin Sivâsî. ed. Murat Kıral. 51-52. Sivas: Sivas Valiliği Yayınları, 2015.
Yılmaz, Hasan Kâmil. Azîz Mahmûd Hüdâyî, Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İstanbul: Erkam Yayınları, 1999.
Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler, Devlet ve Ulemâ. İstanbul: Osav Yayınları, 2001.
Yılmaz, Ömer. “Osmanlı’da Padişah Sûfî İlişkisi: Yıldırım Bâyezid-Emir Sultan Örneği”. Akademiar 2 (2017), 135-155.
Yılmaz, Ömer. Osmanlı Devleti’nde Padişah-Sûfî İlişkileri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
Yücel, Yaşar. Sevim, Ali. Türkiye Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
Zorlu, Cihat. Ebu’l-Leys Muharrem Bin Muhammed ez-Zîlî’nin Hubbu’l-Mesâil Adlı Eseri Bağlamında Fıkıh Tasavvuf İlişkisi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.