Hallâc-ı Mansur’un Yargılanma Sürecinin Değerlendirilmesi

Hallâc-ı Mansur, daha yaşadığı çağda tartışma konusu olan güçlü bir sûfî şahsiyettir. Döneminde sûfîler arasında etkili olduğu gibi halk kitleleri arasında da etkili olmuştur. Sözleri ve davranışları dönemin uleması ile mutasavvıfları arasında tartışmaya yol açarken, dönemin olayları nedeniyle teyakkuzda olan devlet erkânı arasında da huzursuzluğa neden olmuş; bu sebeple H. 301 yılında tutuklanmış, yargılanmış, sekiz yıl hapiste ve gözetim altında tutulmuş, H. 309 yılında da devrin veziri Hamid b. Abbas tarafından yeniden mahkeme kurularak başkanlığını Malikî Kadı Ebû Ömer’in yaptığı bir heyet tarafından idama mahkûm edilmiştir. Hallâc idam edildikten sonra hakkındaki tartışmalar bitmediği gibi daha da artmıştır. Daha sonra gelen fakihlerin çoğunluğu idam kararını doğru bulmuş; sûfîler ise haksız bulmuştur. Bununla birlikte idam kararını haklı bulmayan fakihler olduğu gibi, idam kararını doğru bulan sûfîler de vardır. İdam kararını doğru bulan fakihler, Hallâc’ın sözlerini de değerlendirmekle birlikte, büyük oranda yargılayan mahkeme heyetinin fakihlerden oluşmasına ve onların bu husustaki oybirliğine, ayrıca dönemin fakihlerinin bu karara itiraz etmeyişlerine atıfta bulunmuşlardır. Bu makalede Hallâc’ın hayat hikâyesine değinildikten sonra özellikle mahkeme süreci ve hakkında söylenenler olabildiğince nesnel şekilde aktarılarak, yargılama süreci ve verilen hüküm hakkında değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hallac, ene’l-hak, hulûl, zındık, Ebû Ömer

The Prosecution Process of Mansour Hallaj: A Revaluation

Mansur al-Hallaj is a strong sufi figure who was the topic of controversies even in the period he lived. During his life, he affected both sufis and the people. His sayings and behaviours induced disputes between sufi scholars and ulema and he also made high state officials, who were excessively careful because of the circumstances of that era, uncomfortable. Thus, he was imprisoned at 301 H., judged at the court, kept in prison for eight years and he was condemned to the death by Hameed ibn Abbas, Vizier of the era, at 309 H. by the fatwa of Abu Omar, who was a Maliki qadi . With his execution, the controversy about him has not ended, on the contrary,it has increased even more. Most of the fuqaha after him have approved the decision of execution, but the sufis have not. On the other hand, some fuqaha have not found the death sentence justified and there are some sufis who think the decision of the court was appropriate. The fuqaha, who found the execution decision correct, have evaluated the words of Hallaj, but also reminded of the court board composed of the judges and of their unanimity in this regard, as well as the fact that the judges of that period did not object to this decision. In this article, after touching on Hallaj's life story, we make an evaluation of the trial process and the verdict through transmitting, as objective as possible, especially the court process and what has been said about him.

Keywords:

Hallaj, Ana al-Haq, Hulul, Zindiq, Abu Omar,

PDF

___

Akyüz, Vecdi, İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim (Divan-ı Mezâlim), İFAV Yay., İstanbul 1995.
Aliyyü’l-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî, Şerhu’ş-Şifâ, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1421, c. 1-2.
Arîb b. Sa‘d el-Kurtûbî, Sılatü Târîhi’t-Taberî, Leiden 1898.
Arîb b. Sa‘d el-Kurtûbî, Sılatü Târîhi’t-Taberî (Tarihu’t-Taberî içinde), Dâru’t-Türâs, Beyrut 1387, c. 1-11.
Attâr, Ebû Hâmid Ferîdüddîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrâhîm-i Nîsâbûrî, Tezkiretü’l-Evliyâ (Evliya Tezkireleri), trc. Süleyman Uludağ, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007.
Cebecioğlu, Ethem, “Hallâc-ı Mansur”, Ank. Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, c. 30, s. 346-347.
Cessas, Ebû Bekir Ahmed b. ‘Alî er-Râzî, Ahkâmu’l-Kur’an, tahk.: Abdüsselam Muhammed Ali Şahin, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1994, c. 1-3.
Demirî, Ebû’l-Bekā Kemâlüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ el-Kāhirî eş-Şâfiî, en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhac, Dâru’l-Minhac, Cidde 2004, c. 1-10.
Diyarbekrî, Kādî Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen ed-Diyârbekrî, Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs, Dâru Sadr, Beyrut ts., c. 1-2.
Durmuş, İsmail, "İbnü’l-Mu‘tez", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-mutez (01.12.2019).
Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî, el-Fark beyne’l-firak ve beyânu firkati’n-nâciye, Dâru’l-Âfâk 1977.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, İhyâu ulûmiddin, Dâru’l-Marife, Beyrut ts., c. 1-4.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, el-Vesît, tahk.: Ahmed Mahmud İbrahim – Muhammed Muhammed Tamir, Dâru’s-Selam, Kahire 1417, 1-7.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Mişkâtü’l-envar, Dâru’l-Kavmiyye, Kahire ts.
Hallâc, Ebu’l-Mugîs el-Hüseyn b. Mansûr el-Beyzâvî, Kitabü't-Tavâsin, haz.: Rıdvan es-Seh, yy. ts.
Hatib el-Bağdâdî, Ebûbekir Ahmed b. Ali b. Sâbit, Tarihu Bağdad, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 2002, c. 1-24.
Hatib Şirbinî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kāhirî, Muğni’l-Muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1994, c. 1-6.
Hizmetli, Sabri, "Karmatîler", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/karmatiler (13.10.2019).
Hucvirî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî el-Hucvîrî, Hakikat Bilgisi (Keşfu’l-Mahcûb), terc. Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul 2014.
İbn Abidin, Muhammed Emin b. Umer, Reddü’l-Muhtar ale’d-dürri’l-Muhtar, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1992, c. 1-6.
İbn Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî, Kânunu’t-te’vîl, tahk.: Muhammed es-Süleymânî, Beyrut 1986.
İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî eş-Şâfiî, el-Bidaye ve’n-Nihaye, Dâru’l-Fikr, yy. 1986, c. 1-15.
İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed, Tecaribü’l-ümem ve teâkubu’l-himem, Suruş, Tahran 2000, c. 1-7.
İbn Receb, Ebu’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, tahk. Abdurrahman b. Süleyman, Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 2005, c. 1-5.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî, el-Beyân ve’t-tahsîl, tahk.: Muhammed Haccî ve diğerleri, Beyrut 1988, c. 1-20.
İbn Teymiyye, el-Fetâvâ’l-kübrâ, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1987, c. 1-6.
İbn Teymiyye, Mecmûu’l-fetâvâ, tahk.: Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım, Medine 1995, c. 1-35.
İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî, Câmiu’r-resâil, tahk.: Muhammed Raşid Sâlim, Dâru’l-Atâ’, Riyad 2001, c. 1-2.
İbn Teymiyye, Minhâcu’s-sünne, tahk.: Muhammed Reşad Salim, Suud 1986, c. 1-9.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, el-Muntazam fî tarihi’l-ümem ve’l-mülûk, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1992, c. 1-19.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, Saydu’l-hâtır, haz. Hasen el-Mesâhî Süveydan, Dâru’Kalem, Dımeşk 2004.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, Telbisü’l-iblis, Dâru’l-Fikr, Beyrut 2001.
İbnü’l-Hac, Muhammed b. Muhammed el-Abderî el-Fâsî, el-Medhal, Dâru’t-Turâs, yy. ve ts., c. 1-4.
İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb b. Osmân el-Hâzin el-Bağdâdî, Ahbâru’l-Hallâc, tahk. Mevkuf Fevzi el-Cebr, Dâru’t-Talîa el-Cedîde, Dımeşk 1977.
İnce, İrfan, "Ridde", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ridde#1 (19.10.2019).
İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr (Şâhfûr) b. Tâhir b. Muhammed el-İsfahânî, et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l-fıraḳı’l-hâlikîn, tahk.: Kemal Yusuf el-Hût, Lübnan 1983.
Kadı Iyaz, Ebu’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî, eş-Şifa bi ta’rîfi hukuki’l-Mustafâ, Dâru’l-Feyha, Amman 1407, c. 1-2.
Kartal, Abdullah, Tasavvufun Oluşumu Şeriat-Hakikat İlişkisi, Emin Yayınları, Bursa 2015.
Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-Buhârî, et-Taarruf, Mektebetü’l-Hanci, Kahire 1994.
Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-Buhârî, Doğuş Devrinde Tasavvuf (et-Taarruf), terc. Süleyman Uludağ, Dergah Yay., 4. Baskı, İstanbul 2014.
El-Kevsec, İshak b. Mansur b. Behram Ebû Ya’kub el-Mervezî, Mesâilu Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râheveyh, Medine 2002, c. 1-9.
Köse, Saffet, "İbn Dâvûd ez-Zâhirî", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-davud-ez-zahiri (20.10.2019)
Kuşeyrî, Ebu’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik el-Kuşeyrî, er-Risâle, Daru’l-Cil, Beyrut 1990, c. 1-2.
Madazlı, Ahmet, "İbn Şüreyh", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-sureyh (15.10.2019).
Massignon, M. Louis, The Passion of al Hallaj: The Mystic and Martyr of Islam, İngilizceye terc. Herbert Mason, Princeton University Press, New Jersey 1982, c. 1-4.
Massignon, M. Louis, İslam’ın Mistik Şehidi Hallâc-ı Mansur’un Çilesi, terc. İsmet Birkan, Ardıç Yayınları, Ankara Mayıs 2006.Maşalı, Münteha, "Ölüm Cezası", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/olum-cezasi (19.10.2019).
Nefravî, Ahmed b. Guneym Şihâbuddin en-Nefrâvî, el-Fevâkihu’d-Devvânî, Dâru’l-Fikr, 1995, c. 1-2.
Özen, Şükrü, "İnfaz", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/infaz (19.10.2019).
Öztürk, Yaşar Nuri, Enel Hak İsyanı Hallâc-ı Mansur, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul 2012, 6. Baskı, c. 1-2.
Öztürk, Yaşar Nuri, Hallâc-ı Mansur ve Eseri (Kitâbü’t-Tavâsin), İstanbul 1976.
Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed es-Serrâc et-Tûsî, el-Lüma’, Daru’l-Kütübü’l-Hadisiyye, Mısır 1960.
Sıkıllî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdillah b. Yunus, el-Câmî’ li-mesâili’l-Müdevvene, Dâru’l-Fikr, 2013, c. 1-26.
Sülemî, Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed Ebû Abdurrahman, Tabakâtü’s-sûfiyye, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
Sürûr, Tâhâ Abdülbâkî, el-Hallâc (Şehîdü’t-tasavvufi’l-İslâmî), Dâru’n-Nehdâ, Kahire ts.
Şirâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali eş-Şirâzî, Tabakâtü’l-fukahâ, Dâru’r-Raid el-Arabî, Beyrut 1970.
Uludağ, Süleyman, “Amr b. Osmân b. Küreb el-Mekkî”, DİA, c. 3, s. 90.
Uludağ, Süleyman, “Hallâc-ı Mansur”, DİA, c. 15, s. 377-381.
Uludağ, Süleyman, "Hallâc-ı Mansûr", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/Hallâc-i-mansur (21.11.2019).
Şâfiî, Muhammed b. İdris, el-Ümm, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1990, c. 1-8.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî, Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm, tahk.: Ömer Abdüsselam et-Tedmirî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1993, c. 1-52.
Zirikli, Hayrettin, el-A‘lâm:kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müsta‘rebîn ve’l-müsteşrikîn, Dârü’l-İlim li’l-Melâyîn, Beyrut 2002, c. 1-8.