OSMANLI DEVLETİ'nde HİSBE TEŞKİLATI
İslam Tarihinde yer alan tüm devletlerde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de halkın adalet, huzur ve güven içerisinde yaşamalarını temin, devletin temel görevleri arasında yer almıştır. Bu amaçlara uygun olarak İslam hukukunda pek çok düzenleme yapılmış ve bunlara bağlı birtakım kurumlar oluşturulmuştur. Bu kurumlar arasında en köklü ve etkin bir geçmişe sahip olan “Hisbe Teşkilatı” İslâm’ın başlangıcından 19. yy. başlarına kadar bütün beldelerde var olmuş, Osmanlı Devleti’nde ise kurumsal açıdan adeta zirve noktasına ulaşmıştır. Teşkilatta görev alan muhtesibler, adli ve idari işler dahil olmak üzere -devlet gözetiminde- farklı kamu hizmetlerinde etkin rol üstlenmiştir. Bu kişiler toplumsal hayatta devleti temsil etmiş, adeta devletin gören gözü, işiten kulağı ve tutan eli olmuştur. Muhtesiblerin görevleri tüm kamu hizmetlerini kapsamaktadır. Bu görevler genel olarak dini, iktisadi/sosyal ve adli alanlarda olmak üzere üç ana başlık altında toplanabilir. Dini/ahlaki anlamda “iyiliği emretmek kötülükten sakındırmak” ilkesi gereği din ve geleneklere uymayan davranışlara uyarı, yeri geldiğinde müdahale ederek kurallara uyulmasını temin etmektir. İktisadî/sosyal alanda denetim ve normal şartlarda işleyişin devamını sağlama; adli konularda ise bazen yargılama ile, bazen de yargılama yapılmadan belirlenen sınırlar içerisinde yetki kullanımıyla hüküm vermek suretiyle toplumsal düzenin sağlanmasındır. Bu çalışmada ilk olarak teşkilatın tarihine kısaca yer verildikten sonra Osmanlı Devleti’nde üstlenmiş olduğu görevler ana hatlarıyla ele alınmaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Osmanlı Devleti, Hisbe Teşkilatı, Muhtesib, Hukuk, Yargı.
HISBAH ORGANIZATION in the OTTOMAN EMPIRE
As in all the states in the history of Islam, ensuring that the people live in justice, peace and security in the Ottoman Empire was among the basic duties of the state. In accordance with these purposes, many regulations have been made in Islamic law and some institutions have been established. The “Hisbah Organization”, which has the most deep-rooted and effective history among these institutions, has been around since the beginning of Islam in the 19th century. It existed in all towns until the beginning of the century, and in the Ottoman Empire, it reached its peak in terms of institutionalism. Muhtasibs who took part in the organization took an active role in different public services, including judicial and administrative affairs - under the supervision of the state. These people represented the state in social life, almost becoming the state's eyes that see, ears that hear and hands that hold. The duties of Muhtasibs cover all public services. These duties can be grouped under three main headings: religious, economic/social and judicial. In accordance with the principle of “ordering the good and forbidding the evil” in the religious/moral sense, it is to warn the behaviours that do not comply with religion and traditions, to intervene when appropriate, to ensure that the rules are followed. Supervision in the economic/social field and ensuring the continuation of operation under normal conditions; In judicial matters, it is the provision of social order by making judgments, sometimes by trial, sometimes using authority within the limits determined without trial. In this study, firstly, the history of the organization is briefly mentioned, and then the duties it has undertaken in the Ottoman Empire are discussed in outline.
Keywords:
The Ottoman Empire, Hisbah Organization, al-Muhtasib, Law, Judiciary.,
___
- Abay, Ali Riza. 2002. “Toplumsal Yapı ve Toplumsal Kurum Değişmesi (İhtisap Kurumunun Zabıta Teşkilatına Dönüşümü Örneği)”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (7):353-68.
- Alkış, Alpaslan. 2011. “Tüketicinin korunması Açısından Hisbe Teşkilatı ile 4077 Sayılı Tüketici Kanunundaki Kurum ve Kuruluşların Karşılaştırılması”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9(17):133-62.
- Atar, Fahrettin. 1999. İslâm Adliye Teşkilatı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
- Aydın, Mehmet Âkif. 2007. “Osmanlılar (Hukûkî-Adlî Yapı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 33:515-21.
- Bilgin, Arif. 2015. “Osmanlı Klasik Döneminde İstanbul’un İktisadi Yönetimi”. Ss. 90-101 içinde Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. C. 3, Yönetim, editör C. Yılmaz. İstanbul: İBB Kültür A.Ş.
- Buğda, Sadrettin. 2020. “İslam Hukukunda Hisbe Teşkilatı (Mâverdî’nin er-Rütbete fi Talebi’l-Hisbe Adlı Eseri Bağlamında)”. Ss. 245-68 içinde İslam Düşüncesi Araştırmaları -II- -Metodolojik Yaklaşımlar-, editör M. Aytepe ve H. Kaya. Ankara: Araştırma Yayınları.
- Çınar, Bayram. 2020. “İslam İnanç Ekollerinde ‘Emr-i Bi’l-Ma’ruf ve Nehyi Ani’l-Münker’”. Van İlahiyat Dergisi 8(13):244-66.
- Demirkaya, Yüksel. 1998. “Osmanlı Devletinde Belediye (Hisbe) Teşkilatı”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi (41-42):303-18.
- Duran, Ahmet. 2015. “İslam Hukukunda Sosyal Terbiye ve Kontrol Kurumu olarak Hisbe Müessesi”. Ekev Akademi Dergisi 19(64):9-40.
- Ekinci, Ekrem Buğra. 2000. “Tanzimat Devri Osmanlı Mahkemeleri”. Yeni Türkiye 6(31):764-73.
- Erdem, Ekrem. 2008. “İslam ve Piyasa Üzerine Düşünceler”. Ss. 251-86 içinde. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
- Erdoğdu, İbrahim. 2000. “Osmanlı İktisadi Düzeninde İhtisab Müessesesi ve Muhtesiblik Üzerine Bir Deneme”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 11(11):123-45.
- Eşrefoğlu, Eşref. 1971. “İslamiyette İhtisabın Prensipleri”. Tarih Dergisi (25):99-104.
- Genç, Mehmet. 2000. “İltizam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22:154-58.
- Genç, Mehmet. 2006. “Mukâtaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 31:129-32.
- Hizmetli, Mustafa. 2017. “Abbasilerde Hisbe ve Muhtesib: Bağdat Örneği”. Journal of History Culture and Art Research 6(6):425-43.
- İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. 2017. “el-Hisbe fi’l-İslâm”. içinde Ravâiu İbn Teymiyye. Kahire: Nûr li’n-neşr ve’t-tevzî.
- Kallek, Cengiz. 1998. “Hisbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18:133-43.
- Karaman, Hayrettin. 1972a. “İslâmda İctimaî Terbiye ve Kontrol (İhtisâb Müessesesi) I”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 11(5):273-83.
- Karaman, Hayrettin. 1972b. “İslâmda İctimaî Terbiye ve Kontrol (İhtisâb Müessesesi) II”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 11(6):343-51.
- Kariev, Aiitmamat. 2021. “Müessesetü’l-hisbe fî Asya’l-vusta: Hânât Hokand numûzecen (târîhuhâ ve tahlîlu faâliyâtihâ fî dav’i’l-fıkhi’l-İslâmî)”. Usul İslam Araştırmaları 35(35):251-71.
- Kavakçı, Yusuf Ziya. 1975. Hisbe Teşkilatı. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
- Kazıcı, Ziya. 1984. “Osmanlı Devletinde İhtisab (Emr bi’l-Ma’rûf ve nehy ani’l-Münker)”. Diyanet Dergisi 20(2):9-17.
- Kazıcı, Ziya. 1998. “Hisbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18:532-33.
- Kazıcı, Ziya. 1999. “Osmanlılarda İhtisâb”. Ss. 113-20 içinde Osmanlı. C. 3, İktisat, editör G. Eren. Ankara: Türkiye Yayınları.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed el-. t.y. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs.
- Mısrî, Refîk Yûnus el-. 1431. Usûlü’l-İktisâdi’l-İslâmî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem.
- Orman, Sabri. 1999. “Başlangıcından Osmanlı’ya iktisadî düşünce tarihinin İslâmî kaynakları”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi (6):9-48.
- Osmanağaoğlu, Osman. 2007. “Klasik Dönemi Bağlamında Osmanlı Devleti’nin Örfi Hukukuna İlişkin Genel Bir Değerlendirme”. Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (2):75-130.
- Özdeğer, Mehtap. 2002. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tüketici Haklarının Korunması”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4(2):51-62.
- Öztürk, Said. 2002. “Osmanlı Devleti’nde Tüketicinin Korunması”. Ss. 1574-93 içinde Türkler. C. 10, Osmanlı, editör H. C. Güzel, K. Çiçek, ve S. Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
- Seb’âvî, Taha Abdullah Muhammed es-. 2013. “Nizâmu’l-hisbe ve’t-Ta’zîrâtu’l-Meşrû’a fi’l-fikri’l-İslâmî”. Mecelletü Külliyeti’l-ulûmi’l-İslâmiyye 7(13):545-83.
- Turna, Nalan. 2014. “Osmanlı İstanbulu’nda İç Pasaport: Mürûr Tezkeresi”. Ss. 389-403 içinde II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, editör F. M. Emecen, A. Akyıdız, ve E. S. Gürkan. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi.
- Yetkin, Aydın. 2013. “Osmanlı Devleti’nde Hukuk Devletinin Gelişim Süreci”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6(24):380-413.
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2009
- Yayıncı: Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği