KARA MEHMED AĞA’NIN ARDINDAN: 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMASYA’DA BİR KAPIKULU SİPAHİSİNİN DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ

16. yüzyılın ortalarında taĢrada varlıklarına rastlanılan kapıkulu sipahileri, 17. yüzyıla gelindiğinde önemli oranda yerelleĢmiĢ bir sınıf olarak karĢımıza çıkmaktaydı. Muharip bir zümre olmaktan öte Ģehrin bürokratik mevkilerini ele geçiren ve sosyo-ekonomik dinamikleri elden geldiğince kullanan Ģehirli bir sınıf haline gelen kapıkulu sipahileri, Ģehrin politik hayatını yönlendirmeye baĢlamıĢlardı. Ġltizam “sektörü”nü ve mirî mal hizmetini hemen hemen tekellerine alan bu sınıf, çiftliklerde ticarî tarım da yapmakta ve Ģehirlerde birçok mülk edinmekteydiler. ĠĢte bu sınıfın Amasya‟daki bir temsilcisi olan Kara Mehmed Ağa adlı sipahi, aynı zamanda Dergâh-ı Âlî çavuĢluğu, muhassıl-ı emvâllik ve Amasya mütesellimliği görevleri yapmıĢtı. Bunun yanında Amasya‟nın muhtelif yerlerinde bulunan 16 ambar dolusu hububatı ile ticaret de yapıyordu. Yine kumaĢ ticareti yaptığına dair emareler bulunmaktaydı. Birçok mülk sahibi olduğu görülen Kara Mehmed Ağa, bu serveti elde etmekte sadece meĢru yolları kullanmıyor, gayr-ı meĢru birçok faaliyet içerisine de girerek servetine servet katıyordu. Kara Mehmed Ağa, 1633 yılında idam edilmiĢ ve malları da müsadere edilmiĢti. Ölümünden sonra birçok alacaklısı mahkemeye koĢarak Ağa‟nın terekesinden alacaklarını tahsil etmeye çalıĢıyorlardı. ĠĢte Amasya Ģer„iye sicillerine yansıdığı kadarıyla ve bu alacaklılar vasıtasıyla tanıdığımız Kara Mehmed Ağa‟nın iliĢki ağları ve servet edinmedeki yöntemleri, taĢralı kapıkulu sipahilerinin 17. yüzyılın ilk yarısındaki evrenlerini aydınlatmada mikro ölçekte veri sağlaması açısından önemli. Dolayısıyla bu makalede, Kara Mehmed Ağa‟nın arkasında bıraktığı veriler üzerinde düĢünerek 17. yüzyılın ilk yarısında yaĢanan geliĢmelere bir de taĢralı bir kapıkulu sipahisi ekseninde bakılmaya çalıĢılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, 17. yüzyıl, Kapıkulu sipahisi, Kara Mehmed Ağa, İltizam

AFTER KARA MEHMED AGHA: IN THE FIRST HALF OF 17TH CENTURY, A SULTAN’S HOUSEHOLD CAVALRYMAN

Although the presence of cavalrymen was common in rural regions in the mid-16th century, they seem like a localized class with a significant ratio in the 17th century. They have achieved the city's bureaucratic positions rather than being a class of combatants and used socio-economic dynamics of the city as much as possible. Thus, they have begun to redirect the political life in cities. They became the only power over tax farming activities and demesne (miri) services in addition to commercial agriculture in the farms and used to acquire many properties in the city. One of the representatives of this class was Kara Mehmed Agha in Amasya. He also worked as a sergeant of “Dargah-ı Ali”, “muhassıl-ı emvâl” and “mütesellim” of Amasya. In addition to these duties, he was also in grain business with 16 warehouses located in various places in Amasya. There are some indications pointing out that he was also in textile (fabric) business. Mehmet Agha was not gaining this much power and properties with legal ways only, but he was getting into many illegitimate activities as well. Kara Mehmed Agha was executedin1633 and his properties had been confiscated. After his death, many creditors were trying to collect the receivables from his estate y applying to the court. Therefore, knowing the relation networks and methods of Kara Mehmet Agha to gain more welfare from court documents of Amasya and his creditors is important in terms of enlightening the situation of cavalrymen in the first half of 17th century and providing data related to their situation at the microscale. Therefore, in this study, the events took place in the first half of 17th century were analyzed within the scope of the data received regarding Kara Mehmed Agha

Keywords:

Ottoman, 17th century, Sultan‟s Household Cavalryman, Kara Mehmed Agha, tax farming,

PDF

___

Amasya Şer„iye Sicilleri (A.Ş.S.), no: 1, 2, 3.
ABOU-AL-HAJ, Rifaat Ali (2000), Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, (Çev. Oktay Özel-Canay Şahin), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
AÇIK, Turan (2014), “„Bey‟likten „Ağa‟lığa: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon‟da Unvan Enflasyonu”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 16, s. 9-38.
AÇIK, Turan (2015), “Medine-i Amasya Sâkinlerinden Kapıkulu Sipâhileri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amasya Sosyo-Politik Hayata Bir Bakış”, Turkish Studies, C. 10/1, s. 1-46.
AKDAĞ, Mustafa (1947), “Yeniçeri Ocak Nizâmının Bozulması”, AÜ DTCF Dergisi, C. V/3, s. 291-313.
AKDAĞ, Mustafa (1949), “Osmanlı İmparatorluğu‟nun Kuruluş ve İnkışafı Devrinde Türkiye‟nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, C. 13, S. 51, s. 497-568.
AKDAĞ, Mustafa (1966), “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 6-7, s. 201-247.
AKDAĞ, Mustafa (2009), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
BARKEY, Karen (1999), Eşkıyalar ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
BARKAN, Ömer Lütfi (1966), “Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545- 1659)”, Belgeler, C. III, S. 5-6, s. 1-479.
Cevdet Paşa (1991), Tezâkir (13-20), (Yay. Cavid Baysun), T.T.K. Yayınları, Ankara.
CEZAR, Yavuz (1977), “Bir Âyanın Muhallefatı: Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail-Oğlu Hüseyin (Müsadere olayı ve terekenin incelenmesi), Belleten, C. XLI, S. 161, s. 41-78.
ÇAKAR, Enver (2006), 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniveritesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa (1969), Nesâyihü‟l-Vüzerâ ve‟l-Ümerâ, (Der. Hüseyin Ragıp Uğural), T.T.K. Yayınları, Ankara.
ELIAS, Norbert (2009), Uygarlık Süreci, C. I, (Çev. Ender Ateşman), İletişim Yayınları, İstanbul.
ELIAS, Norbert (2007), Uygarlık Süreci, C. II, (Çev. Ender Ateşman), İletişim Yayınları, İstanbul.
EEGENÇ, Özer (2013a), “Osmanlı Klasik Dönemindeki „Eşraf ve Ayan‟ Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (Haz. Derya Önder), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 383-395.
ERGENÇ, Özer (2013b), “„A‟yân ve Eşrâf‟ Diye Anılan Seçkinler Grubunun XVIII. Yüzyılda Osmanlı Toplumundaki Rolü Üzerine”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (Haz. Derya Önder), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 396- 416.
ERGENÇ, Özer (2013c), “XVII. ve XVIII. Yüzyıl Anadolusu‟nda Toprak Tasarrufu ve Mülkiyeti Üzerine Değerlendirmeler”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (Haz. Derya Önder), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 215-245.
ERGENÇ, Özer (2013d), “„İdeal İnsan Tipi‟ Üzerinden Osmanlı Toplumunun Evrimi Hakkında Bir Tahlil Denemesi”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (Haz. Derya Önder), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 423-428.
FAROQHI, Suraiya (1998), “Zeytin Diyarında Güç ve Servet: Edremit Âyânından Müridzade Hacı Mehmed Ağa‟nın Siyasi ve Ekonomik Faaliyetleri”, Osmanlı‟da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (Ed. Çağlar Keyder-Faruk Tabak/Çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 82-100
FAROQHI, Suraiya (2004a), “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. II, (Ed. Halil İnalcık-Donald Quataert), Eren Yayınları, İstanbul, s. 545-757.
FAROQHI, Suraiya (2004b), “Köle Sahibi ve Kırsal Tefeci Olarak Bir Yapı Ustası: Sefer Mimarı Bursalı Hacı Abdullah”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (Çev. Gül Ç. Güven-Özgür Türesay), İstanbul, s. 179-197.
FAROQHI, Suraiya (2004c), “18. Yüzyıl Bursa‟sında Zengin Olmak: Debbağ Hacı İbrahim‟in Serveti”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (çev. Gül Ç. Güven-Özgür Türesay), İstanbul, 2004, s. 199-216.
FEBVRE, Lucien (1995), Uygarlık, Kapitalizm ve Kapitalistler, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
FINKEL, Caroline (2007), Rüyadan İmparatorluğa: Osmanlı İmparatorluğu'nun Öyküsü, 1300-1923, Timaş Yayınları, İstanbul.
FLEISCHER, Cornel H. (2008), Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, (Çev. Ayla Ortaç), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
GENÇ, Mehmet (2000), “İltizam”, D.İ.A., C. 22, İstanbul, s. 155-156.
Göriceli Koçi Bey (1994), Koçi Bey Risalesi, (Haz. Yılmaz Kurt), Ecdad Yayınları, Ankara.
HABERMAS, Jürgen (2010), Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, (Çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar), İletişim Yayınları, İstanbul.
Hüseyin Hüsameddin (2007), Amasya Tarihi, C. IV, (Haz. Mesut Aydın-Güler Aydın), Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Amasya.
Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, C. VI, IX, Amasya Belediyesi‟nin elindeki yazma nüsha.
İNALCIK, Halil (2000), Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. I, Eren Yayınları, İstanbul.
İNALCIK, Halil (2009), Devlet-i „Aliyye, C. I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
İNAN, Kenan (2005), “Kadı Sicillerine Göre Trabzon‟da Beşlü Taifesi (1648-1658), XIV. Türk Tarih Kongresi, 9-13 Eylül 2002 Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, I. Kısım, Ankara, s. 397-411.
KARADEMİR, Zafer (2014), İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı: Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560-1660), Kitapyayınevi, İstanbul.
KHOURY, Dina Rizk (1999), Osmanlı İmparatorluğu‟nda Devlet ve Taşra Toplumu: Musul, 1540-1834, (Çev. Ülkün Tansel), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Kınalızâde Ali Çelebi (2007), Ahlâk-ı Alâî, (Haz. Mustafa Koç), Klasik Yayınları, İstanbul.
KIVRIM, İsmail (2010), “Kilis ve A‟zaz Voyvodası Daltaban-zâde Ali Paşa ve Muhallefatı”, OTAM, S. 24, s. 147- 173.
KOLÇAK, Özgür (2012), XVII. Yüzyıl Askerî Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-64 Osmanlı Avusturya Savaşları, (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
KUNT, Metin (1977), “Müteşebbis Bir Osmanlı Veziri: Derviş Mehmed Paşa”, Toplum ve Bilim, S. 2, s. 47-64.
KUNT, Metin (1978), Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
LEWIS, Bernard (1958), “Some Reflections on the Decline of the Ottoman Empire”, Studia Islamica, No. 9, s. 111-127.
McGOWAN, Bruce (2004), “Âyanlar Çağı”, Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 2, (Ed. Halil İnalcık-Donald Quataert), Eren Yayınları, İstanbul, s. 761-884.
NEUMANN, Christoph K (1999)., “Devletin Adı Yok-Bir Amblemin Okunması”, Cogito Osmanlılar Özel Sayısı, S. 19, s. 269-280.
ÖZ, Mehmet (2005), Osmanlı‟da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul.
ÖZ, Mehmet (2010), “Modernleşme Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Prof. Dr. Bayram Kodaman‟a Armağan Özel Sayısı, s. 226-233.
ÖZKAYA, Yücel (1994), Osmanlı İmparatorluğu‟nda Âyânlık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
PAMUK, Şevket (2007a), “Fiyat Devriminin Osmanlı İmparatorluğu‟ndaki Yansımalarına Yeniden Bakış”, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, s. 77-101.
PAMUK, Şevket (2007b), “Osmanlı Devleti‟nin İç Borçlanma Kurumlarının Evrimi, 1600-1850”, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, s. 133-146.
PARETO, Vilfredo (2010), Seçkinlerin Yükselişi ve Düşüşü: Kuramsal Bir Sosyoloji Uygulaması, (Çev. Merve Zeynep Doğan), Doğu Batı Yayınları, Ankara.
PIRENNE, Henri (2013), Ortaçağ Avrupa‟sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Çev. Uygur Kocabaşoğlu), İletişim Yayınları, İstanbul.
PITERBERG, Gabriel (2005), Osmanlı Trajedisi: Tarih-Yazımının Tarihle Oyunu, Literatür Yayınları, İstanbul.
SOMBART, Werner (2011), Burjuva: Modern Ekonomi Dönemine Ait İnsanın Ahlâki ve Entelektüel Tarihine Katkı, (Çev. Oğuz Adanır), Doğu Batı Yayınları, Ankara.
ŞAKUL, Kahraman (2012), “Bir Çalıştayın Ardından-17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu: Kriz ve Dönüşüm (İstanbul, 31 Mayıs-2 Haziran 2012)”, Toplumsal Tarih, S. 223, s. 22-37.
TAYLOR, Charles (2014), Seküler Çağ, (Çev. Dost Körpe), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
TEZCAN, Baki (2010), The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, Cambridge University Press, New York.
Tursun Bey (1977), Târîh-i Ebü‟l-Feth, (Haz. Mertol Tulum), İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
TÜLÜVELİ, Güçlü (2002), City, State and the Society: Trabzon, An Ottoman City in the Mid-Seventeenth Century, (Phd Thesis, Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, The University of Birmingham), 2002.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1988a), Osmanlı Tarihi, C.III/I, TTK Yayınları, Ankara.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1988b), Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapukulu Ocakları, C. II, T.T.K. Yayınları, Ankara.
ÜLGENER, Sabri F. (2006a), Tarihte Darlık Buhranları, Derin Yayınları, İstanbul.
ÜLGENER, Sabri F. (2006b), “İslam Hukuk ve Ahlak Kaynaklarında İktisat Siyaseti Meseleleri”, Makaleler, (Der. Ahmet Güner Sayar), Derin Yayınları, İstanbul, s. 78-112.
WALLERSTEIN, Immanuel (2012), Tarihsel Kapitalizm ve Kapitalist Uygarlık, (Çev. Necmiye Alpay), Metis Yayınları, İstanbul.
YÜCEL, Yaşar (1974), “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler”, Belleten, C. XXXVIII, S. 42, s. 657-708.