ÂRİF ÇELEBİ'NİN BATI ANADOLU BEYLİKLERİYLE MÜNASEBETLERİ VE MEVLEVİHANELERİN YAYGINLAŞMASI
Bu makalede, Ârif Çelebi’nin (ö. 1320) seyahatleri ekseninde önce onun Batı Anadolubeylikleriyle (Menteşeoğulları, Germiyanoğulları, Karamanoğulları vb.) kurduğu münasebetlermasaya yatırılacak, daha sonra da bazı Anadolu şehirlerinde (Karaman, Akşehir, Denizli vb.)mevlevihanelerin kurulmasıyla alakalı değerlendirmeler yapılacaktır. Bu kapsamda Ârif Çelebidönemi Mevlevî halifelerine de değinilecektir.Ârif Çelebi, devlet yöneticileri ile geliştirdiği yakın ilişkiler sayesinde Mevlânâ Türbesi’nevakıflar sağlayan, bazı şehirlere halifeler gönderip mevlevihaneler açtıran, bir yandan da usul veesaslarını belirlemek suretiyle Mevlevîliğin tarikat hüviyeti kazanmasını sağlayan Sultan Veled’in(ö. 1312) oğlu ve halefidir. Babasının izinden giderek Mevlevîliğin geniş kitlelere ulaşmasındaönemli roller üstlenen Ârif Çelebi, ömrünün mühim bir kısmını tarikatını yaymak amacıyla babasıhenüz hayatta iken başladığı seyahatlerle geçirmiş; bu vesileyle yoğun bir ilişkiler ağı geliştirmiştir. Bu ilişkilerin hem tasavvufi hem de siyasi yönü vardır. Zira Mevlevîler, özellikle Sultan Veled veÂrif Çelebi döneminde, açıkça Moğol yanlısı bir politika izlemişler, manevi nüfuzları sayesindeİlhanlıların Anadolu’daki meşruiyetlerini sağlamalarına ve sürdürmelerine ortam hazırlamışlardır.Ârif Çelebi, bu kapsamda özellikle yeni kurulmakta olan Batı Anadolu beyliklerinin başkentlerinidolaşmış, buralardaki mahalli emirlerle olumlu ilişkiler geliştirmiş, onları İlhanlılara itaate davetetmiş; diğer taraftan da halifeler görevlendirmek ve mevlevihaneler açtırmak suretiyle öğretileriniyaymaya çalışmıştır. Bu çerçevede Ârif Çelebi’nin İlhanlı yöneticileriyle kurduğu ilişkilerle, BatıAnadolu beyleriyle kurduğu ilişkiler arasında ortak bir nokta olduğunu görüyoruz. Ârif Çelebi’ninseyahatlerinin pek çoğunda onun maiyetinde bulunan Şemseddin Ahmed Eflâkî’nin (ö. 1360)Menâkıbü’l-Ârifîn’i üzerinde yaptığımız analizler neticesinde, Mevlevîlerin, XIII-XIV. yüzyıllarAnadolusu’nun içinde bulunduğu siyasal ve sosyal gelişmelerle daha da artan manevi nüfuzlarınıpolitik bir misyonda oldukça etkin bir biçimde kullandıkları sonucuna ulaşıyoruz.
THE RELATIONSHIPS OF ARIF CHALABI WITH THE WESTERN ANATOLIAN PRINCIPALITIES AND THE EXPANSION OF MAWLAVI LODGES
In this article, the relationships of Arif Chalabi (d. 1320) with the Western Anatolian principalities (Menteshe, Germiyan, Karaman etc.) will be discussed on the axis of his travels and then the establishment of the Mawlavi lodges in some Anatolian cities (Karaman, Akşehir, Denizli etc.) will be evaluated. Within this scope, the Mawlavi caliphs of the period of Arif Chalabi will be mentioned. Arif Chalabi was the son and successor of Sultan Walad (d. 1312), who provided foundations for Mawlana Mausoleum thanks to the close relations he developed with the state governors, sent caliphs to some cities and opened the Mawlavi lodges and ensured that Mawlaviyah gained the characteristic of religious sect by determining its order and principles on the other hand. Following in his father’s footsteps, Arif Chalabi, who played an important role in the fact that Mawlaviyah reached the large masses, spent a significant portion of his life in his travels in order to spread his sect, when his father was still alive. Thus, he developed a network of intense relationships. These relationships were both mystical and political. Because the Mawlavis, especially in the period of Sultan Walad and Arif Chalabi, followed a pro-Mongol policy obviously and they ensured that Ilkhanids maintained their legitimacy in Anatolia thanks to their spiritual influence. In this context, Arif Chalabi travelled around the capitals of the newly founded Western Anatolian principalities, developed positive relationships with local governors and invited them to obey the Ilkhanids; they tried to disseminate their disciplines by assigning caliphs and opening the Mawlavi lodges. Within this scope, we see that there is a common point between the relationships of Arif Chalabi with the Ilkhanid rulers and those with the Western Anatolian principals. As a result of our analyses on Manâqıp al-Ârifîn written by Shams al-Din Ahmad al-Aflaki (d. 1360) in the company with Arif Chalabi in most of his travels, we conclude that the Mawlavis very effectively used their increasing spiritual influence with the political and social developments in Anatolia of the XIII-XIV. centuries in a political mission.
___
- Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri (Mevlânâ ve Etrafındakiler), I-II, trc. Tahsin Yazıcı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 1986-1987, 4. Baskı.
- Akın, Himmet, Aydın Oğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1968, 2. Baskı.
- Akkuş, Mustafa, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2011.
- Anonim, Târih-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), haz. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014.
- Atılgan, Sevay Okay, “Dünden Bugüne Tokat Mevlevihanesi”, Dini Araştırmalar Dergisi, XIII/36 (2010), s. 47-68.
- Bayram, Fatih, “Ulu Arif Çelebi’nin İlhanlı Payitahtına Seyahatleri Hakkında Bazı Tespitler”, Avrasya Etüdleri, S. 42 (2012/2), s. 157-168.
- Bayram, Mikâil, Sosyal ve Siyasî Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, Konya 2012, 3. Baskı.
- Çiftcioğlu, İsmail, “Germiyan Beyliği Döneminde Kütahya’da Mevlevîlik”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 10 (2004) s. 143-160.
- Değirmençay, Veyis, “Sultan Veled”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 521-522.
- Demir, Mustafa, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Sakarya Kitabevi Yayınları, Sakarya 2005.
- Demirel, Ömer, “Sivas Mevlevîhânesi ve Mevlevî Şeyhlerinin Sosyal Hayatlarına Dair Bazı Tespitler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 217-223.
- Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, I, trc. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, 2. Baskı.
- Emecen, Feridun M., İlk Osmanlılar, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003, 2. Baskı.
- Ertaş, M. Yaşar, “Ahmed Eflâki’ye Göre Denizli’de İlk Mevleviler”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/1 (2006), s. 83-97.
- Ferîdûn b. Ahmed-i Sipehsâlâr, Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler), trc. Tahsin Yazıcı, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
- Gökbilgin, M. Tayyip, “Tokat”, İA, XII/1, İstanbul 1979, s. 400-412.
- Gölpınarlı, Abdülbâki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İnkılâp ve Aka Kitabevi Yayınları, İstanbul 1983, 2. Baskı.
- Göyünç, Nejat, “Sivas Mevlevîhânesi”, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1992, s. 83-92.
- Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, trc. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, 3. Baskı.
- Güneş, Mustafa, “Celâleddin Ergûn Çelebi ve Genc-nâme Üzerine”, Akademik Bakış Dergisi, S. 56 (2016), s. 372-379.
- Gürbüz, Adnan, “Amasya Mevlevîhânesi ve Vakıfları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 287-292.
- Hassan, Ümit, Osmanlı, Örgüt-İnanç-Davranıştan Hukuk-İdeoloji’ye, İletişim Yayınları, İstanbul 2002, 3. Baskı.
- Haykıran, Kemal Ramazan-Bircan Kayacan-Cemal Üstün, “XIII. ve XVII. Yüzyıllar Arasında Aydın’da Tasavvufi Faaliyetler”, Studies of The Ottoman Domain, IX/16 (2019), s. 51-74.
- Hüseyin Hüsâmeddin, Amasya Tarihi, I, Dersaâdet Hükümet Matbaası, İstanbul 1327-1330. İbn Bibi el-Hüseyin b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî, el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, trc. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
- Kaymaz, Nejat, Pervâne Mu’înü’d-dîn Süleyman, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1970.
- Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, trc. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
- Kofoğlu, Sait, “Eşrefoğulları”, DİA, XI, İstanbul 1995, s. 484-485.
- Kopraman, Kâzım Yaşar, “Memlûkler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VI, ed. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1989, s. 433-543.
- Köprülü, Fuat, “Anadolu’da İslâmiyet”, Anadolu’da İslâmiyet, haz. Mehmet Kanar, İnsan Yayınları, İstanbul 2000, s. 41-122.
- Köprülü, M. Fuad, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27 (1943), s. 379-458.
- Lewis, Franklin, Mevlânâ Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı, trc. Gül Çağalı Güven-Hamide Koyukan, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2010.
- Merçil, Erdoğan, “Sâhib Ata”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 515-516.
- Merçil, Erdoğan, “Sâhib Ataoğulları”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 518.
- Ocak, Ahmet Yaşar, “Osmanlı Beyliği Topraklarında Sufi Çevreler ve Abdalan-ı Rum Sorunu (1300–1389)”, trc. Gül Çağalı Güven-İsmail Yerguz-Tülin Altınova, Osmanlı Beyliği (1300–1389), ed. Elizabeth Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, 2. Baskı, s. 159-172.
- Ocak, Ahmet Yaşar, “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevleviler (XIII-XVIII. Yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 17-22.
- Ocak, Ahmet Yaşar, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
- Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sufîliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul 1996, 2. Baskı.
- Özcan, Nuri, “Celâleddin Ergun”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 247-248.
- Saylan, Betül, Mevlânâ Âilesi ve Mevlevîlik’te Çelebilik Makâmı (Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân Örneği), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul 2013.
- Solak, Kürşat, “Moğol Sülemiş ve Timurtaş İsyanları Karşısında Anadolu’da Türkmenlerin Tutumu”, Cappadocıa Journal of History and Social Sciences, S. 3 (2014), s. 61-74.
- Sultan Veled, Maârif, trc. Meliha Anbarcıoğlu, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
- Sultan Veled, Sultan Veled Divanı, trc. Veyis Değirmençay, Demavend Yayınları, İstanbul 2016.
- Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I (1969), s. 1-147.
- Sümer, Faruk, “Karamanoğulları”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s. 454-460.
- Taneri, Aydın, Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı (Menâkibü’l-Arifîn’in Değerlendirilmesi), Bilge Yayınları, Konya 1977, 2. Baskı.
- Tanrıkorur, Ş. Barihüda, “Karaman Mevlevîhânesi”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s. 447-448.
- Tekindağ, Şihâbeddin, “Karamanlılar”, İA, VI, İstanbul 1977, s. 316-330.
- Turan, Osman, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984, 3. Baskı.
- Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1998, 6. Baskı. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003, 5. Baskı.
- Ürkmez, Rauf Kahraman, II. Gıyasü’d-din Mes’ud Dönemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
- Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2006.
- Ürkmez, Rauf Kahraman, Menâkıbnâmelere Göre XIII. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufî Zümreler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2018.
- Varlık, Mustafa Çetin, Germiyan-oğulları Tarihi (1300-1429), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara 1974.
- Wittek, Paul, Menteşe Beyliği, trc. Orhan Ş. Gökyay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, 3. Baskı.
- Yavaş, Alptekin, Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddîn Ali’nin Mimari Eserleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
- Yazıcı, Tahsin, “Ahmed Eflâkî”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 62.
- Yazıcı, Tahsin, “Ârif Çelebi”, DİA, III, İstanbul 1991, s. 363-364.
- Yüksel, Hasan, “Tokat Mevlevîhânesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 61-68.
- ISSN: 1015-2105
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1986
- Yayıncı: Selçuk Üniversitesi