ÇAVUŞ UNVANININ KÖKENİ, ANLAMLARI VE TÜRKİYE SELÇUKLULARI DÖNEMİNDE KULLANIMI

Türk devletlerinde hükümdar mekânı olarak kullanılan sarayın devlet hayatında önemli bir yeri vardır. Aynı zamanda devletin yönetim merkezi olarak kullanılan sarayda bir teşkilatlanma meydana getirilmiştir. Saray teşkilatında büyükten küçüğe bir takım görevliler yer almaktadır. Saraydaki bu görevlilerden birisi de çavuş olup önemli hizmetler ifa etmişlerdir. Aslında çavuş rütbesinin kökenleri İslam öncesi devirlere kadar uzanmaktadır. İlk defa Gök Türkler zamanında çavuş unvanına rastlanmaktadır. Uygurlar, Peçenekler, Kumanlar, Macarlar ve Hazarlarda da çavuş teriminin kullanıldığı görülmektedir. İslam’dan sonraki devirlerde ise Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Harezmşahlar, Eyyûbîler Türkiye Selçukluları, Anadolu Beylikleri, Memlükler ve Osmanlıların yanında günümüz Türk ordusunda da çavuş rütbesi kullanılmaktadır. Burada önce çavuş kavramının Türk devletlerindeki tarihsel gelişim süreci takip edilecektir. Daha sonra çavuş kelimesinin etimolojisi ve anlamlarından hareketle çavuşların görevleri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bunun için özellikle sözlüklerde ve kaynaklarda geçen çavuş kelimesi ve kökenleri ele alınacaktır. Bundan sonra bu kelimenin çeşitli dönemlerdeki kullanılan Türk dillerindeki anlamları belirlenecektir. Bu anlamlardan hareketle de çavuşun görevleri izah edilecek, tarihî süreç göz önünde tutularak ve örnekler verilerek Türkiye Selçuklularında çavuş rütbesi ve görevleri aydınlatılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Çavuş, çabış, koşmak, koşuşturmak, Türkiye Selçukluları.

PDF

___

Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud (2000), Müsâmeretü’l-ahbâr, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Beyhakî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. el-Hasan (1350), Tarih-i Beyhakî, (nşr. Ali Ekber Feyyaz), Meşhed.
İbn Bibi, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er-Rugadi (1996), el-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-umuri’l-Ala’iye (Selçuk-name), (çev. Mürsel Öztürk), C. I-II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
İbn Fazlan (1995), Seyahatnâme, (önsöz ve trc. Ramazan Şeşen), İstanbul: Bedir Yayınevi.
Kâşgarlı Mahmud (1998), Divanü Lûgati’t-Türk Tercümesi, (çev. Besim Atalay), C. I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 4. bs.
Kâşgarlı Mahmud (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, (hzl. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
II. Araştırmalar
A. Kitaplar
ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, C. I, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
AYDIN, Erhan (2012), Orhon Yazıtları, Konya: Kömen Yay.
CLAUSEN, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
ÇETİN, Kenan (1992), Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Erzurum.
DOERFER, Gerhard (1967), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band III, , Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh.
DONUK, Abdülkadir (1988), Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
ERGİN, Muharrem (1991), Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yay., 14. bs.
ERKOÇ, Hayrettin İhsan (2008), Eski Türklerde Devlet Teşkilâtı (Gök Türk Dönemi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
GENÇ, Reşat (2002), Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
GÖKSU, Erkan (2013), Okla Yükselen Millet Türklerde Ok ve Okçuluk, Konya: Kömen Yay.
KAYA, Selim (2006), I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
KOCA, Salim (2005), Selçuklular’da Ordu ve Askerî Kültür, Ankara: Berikan Yayınevi.
KOCA, Salim (1997), Sultan I. İzzeddin Keykâvus, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1986), Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul: Ötüken Yay.
NECİP, Emir Necipoviç (2008), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, çev. İklil Kurban, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
ORKUN, Hüseyin Namık (1987), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
ÖGEL, Bahaeddin (2003), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C. I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 4. bs.
PALABIYIK, Hanefi (2002), Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı, Ankara: Araştırma Yay.
PRÖHLE, Wilhelm (1991), Karaçay Lehçesi Sözlüğü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
RADLOFF, Wilhelm (1960), Versuch Eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, C. III, Netherland: Gravenhage: Mouton & Co.
SAVRAN, Hülya (2009), Kırım Tatar Türkçesi Dil Özellikleri Metinler Sözlük, İstanbul: Asi Kitap.
ŞENCAN, Yusuf Cem (2007), İslamiyet Öncesi Türk Devlet Geleneği, Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
TANERİ, Aydın (1997), Tük Devlet Geleneği, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yay., 3. bs.
TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
TEKİN, Talat (2003), Orhun Türkçesi Grameri, İstanbul.
TEKİN, Talat (1994), Tunyukuk Yazıtı, yay. Mehmet Ölmez, İstanbul: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık.
TEKİN, Talat – vd. (1995), Türkmence - Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Yay.
TIETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Sözlüğü, C. I, İstanbul: Simurg Kitapçılık.
TOKER, Mustafa (2003), W. Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy” Adlı Eseri ve Eserde Geçen Tatar Lehçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış doktora tezi).
TOPARLI, Recep – vd. (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2009), (hzl. Ömer Asım Aksoy, Aysel Dikmen, Aysel Barlas, Güneş Bayraktaroğlu, Ayla Çıngı, Emel Vardarlı), C. II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1984), Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
UYUMAZ, Emine (2003), Sultan Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî tarihi (1220-1237), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
ÜNLÜ, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
YUDAHİN, K. K. (2011), Kırgız Sözlüğü, çev. Abdullah Taymaz, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
B. Makaleler
EKREM, Erkin (2006, Güz), “Gök Türklerden Türklere: Türk Kimliğinin Oluşmasına Tarihsel Bir Bakış”, Türkiyat Araştırmaları, (5): 5-24.
GÖKSU, Erkan (2010 Spring), “Ok ve Yayın Türk Devlet Geleneği ve Hâkimiyet Anlayışındaki Yeri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 5 (2): 986-1011. GÖMEÇ, Saadettin (2000), “İslam Öncesi Türk Tarihinin Kaynakları Üzerine”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 20 (31): 51-92. GÖMEÇ, Saadettin (2002), “Kök Türkçe Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlar”, Erdem, C. 12 (36): 1-15.
GÖMEÇ, Saadettin (1996), “Terhin Yazıtı’nın Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XVI (27): 71-84.
KOCA, Salim (2002), “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı”, Türkler, C. 1, Ankara: Yeni Türkiye Yay.
KOCA, Salim (2009, Bahar), “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alâeddîn Keykubâd’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (25): 1-38.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad (2001), “Çavuş” mad., İA, C. 3, Eskişehir: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad (2011, Temmuz), “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”, (aktaran: Tülay Metin), Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVI (1): 201-233.
KÖPRÜLÜ, Orhan F. (1993), “Çavuş” mad., DİA, C. 8, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
KUŞÇU, Ayşe D. (2009, Güz) “Eyyûbîler'de Mezâlim Mahkemeleri ve Dârül-Adl”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (26): 207-229.
MANTRAN, R. (1983), “Čā’ūsh”, EI2 (İng.), Vol. II, Leiden: E. J. Brill.
(NURİYEVA), Minahanım Tekleli (2011, Aralık), Rusça’da Kullanılan Türkçe Kökenli Sözlerin Edebi-Tarihi Kaynaklardaki İzdüşümleri, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C. 2 (4): 144-152.
ÖZÜNLÜ, Emine Erdoğan (2010), “Osmanlı Devleti’nde Orta Asya Kökenli Askerî Unvanların Kullanımına Dair Bazı Tespitler”, International Journal of Central Asian Studies, Vol. 14: 73-93.
PEHLİVANLI, Hamit (2004), “Selçuklular ve Selçuklu Müesseseleri”, Tarih El Kitabı, Selçuklular’dan Bugüne, Ankara: Grafiker Yay.
TEKİN, Talat (1982), “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”, Belleten, C. XLVI (184): 795-838.
TEKİN, Talat (2013) “The Tariat (Terkhin) Inscription”, Makaleler II Tarihi Türk Yazı Dilleri, (yay. haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 2. bs.
TURAN, Refik (2012), “Selçuklular Döneminde Devlet ve Teşkilat”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ankara: Grafiker Yay.
TURAN, Osman (1945), “Eski Türklerde Okun Hukukî Bir Sembol Olarak Kullanılması”, Belleten, C. IX (33): 305-318.
USER, Hatice Şirin (2006, Güz), “Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”, Bilig, (39): 219-238.