1916 TÜRKİSTAN İSYANI

Çarlık döneminin baskıcı uygulamalarına karşı Müslüman Türklerin en şiddetli isyanı 1916’da başlamıştır. Bu uygulamalar arasında özellikle Rusya’nın askerlik muafiyetini kaldırarak Türkistanlıları cephe gerisine almak istemesi, tansiyonu yükselten hareket olmuştur. Ancak bu istek Türkistanlılar arasında protestolara neden olmuş ve önce vahada başlayan isyan, daha sonra hızla diğer bölgelere de yayılmıştır. Türkistan isyanı ile I. Dünya Savaşında birçok cephede mücadele veren Ruslar için bir cephe daha açılmış ve bu sorunu çözmek isteyen Çarlık yönetimi, askerlerinin bir kısmını buraya kaydırırken bir taraftan da Rus köylülerini isyancılara karşı silahlandırmıştır. Sonuç olarak isyan çok kanlı bir şekilde bastırılmış; Türkistanlıların bir kısmı Çin yönetimindeki Doğu Türkistan’a kaçmış diğer bir kısmı da yaşadıkları bölgelerde büyük eziyetler görmüştür.

Anahtar Kelimeler:

1916 İsyanı, Türkistan, Orta Asya, Çarlık Rejimi, Çin

1916 TURKESTAN REBELLION

Within the period of Tsarist Russia, the most violent resistance of Muslim Turks has been started with the Rebellion of 1916 and Russia has wanted to muster Turcomans into the rear guard service by abolishing the examption of military service of the local people. However, due to this request, protestation has been emerged among the Turcomans. The Rebellion firstly started in oasis and then it quickly became widespread. Another front has been openned for Russians by the Turkestan riot. Tsardom shifted some of her soldiers to the region and armed Russian peasants. The Rebellion has been quelled in a much bloody way. Some of Turcomans has fled to East Turkestan which was governed by China. The rest of them has experienced a major persecution in the region

Keywords:

1916 Rebellion, Turkestan, Central Asia, Tsarit Rejime, China,

PDF

___

ABAZOV, Rafis (2002), “Çarlık Yönetimi Altında Kırgızlar”, Türkler, C.18, (Çev: Özgür Çınarlı-Ahmet Karan), Ankara:Yeni Türkiye Yayınları.
ALLWORTH Edward (1994), Central Asia 130 Years Of Russian Dominance, Ahistorical Owerview, Durham: Duke University.
ANDİCAN, Ahat (2003), Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul: Emre Yayınları.
ARAT, R.Rahmeti (1977), “Kırgızistan”, İslam Ansiklopedisi, C.6, İstanbul:Milli Eğitim Yayınları.
BROWER, Daniel (2003), Turkestan and The Fate of the Russian Empire, London: Routledge Curzon.
BADEMCİ Ali (1975), 1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi Korbaşılar ve Enver Paşa C:1, İstanbul: Ötüken Yayınları.
CAGNAT Rene-JAN Michel (1992), İmparatorluklar Beşiği: SSCB, Çin ve İslam’ın Arasında Orta Asya’nın Yazgısı, (Çev: Erden Akbulut-T. Ahmet Şensılay), İstanbul:Alan Yayıncılık.
CAROE, Sir Olaf (1970), Sovyet İmparatorluğu Sömürülen Topraklar, C.1, (Çev: Zerhan Yüksel), İstanbul: Tercüman Yayınları.
ÇELEBİ, Ercan (2003), “8 Temmuz 1916 Tarihli Çar II. Nikola Fermanı ve Türkistan’da 1916 Genel Ayaklanması”, Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran, Sa.44, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
DERİN, Süleyman (2006), “Tasavvufun Orta Asya’da Yakın Geçmişteki Rolü: Kırgızistan Örneği”, İlmi Akademik Araştırma Dergisi, Sa: 16, İstanbul: İstanbul Tasavvuf Araştırmaları Merkezi Yayınları.
DEVLET, Nadir (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi: 1905-1917, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
DEVLET, Nadir (2011), Millet İle Sovyet Arasında; 1917 Devriminde Rusya Türklerinin Varoluş Mücadelesi, İstanbul: Başıl Yayınları.
DIYKANBEYAVA, Mayramgül (2014), "1916 Yılındaki Kırgız Mücadelesi: Ürkün", Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Dergisi, Sa: 3/3, Türkiye.
DJANİSH, Djunushaliev (2002), “Kırgızistan’da 1916 İsyanı”, Türkler, C.18, (Çev. Alesker Aleskerov), Ankara,:Türkiye Yayınları, 627-630.
GÖMEÇ, Saadettin (2011), Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yayınları.
HAGHAYEGHİ, Mehrdad (1995), İslam and Politics in Central Asia, New York:St. Martin’s Press.
HATUNOĞLU, Nurettin (2011), Türkistan’da Son Türk Devleti Buhara Emirliği ve Âlim Han, İstanbul: Ötüken Yayınları.
HAYİT, Baymirza (1975), Türkistan Rusya ile Çin Arasında, Çev: Abdülkadir Sadak, İstanbul:Otağ Yayınları.
HAYİT, Baymirza (1996), Esir Türkler: Türkistan’da Sovyet-Rus Sömürgeciliği ve Emperyalizmi, Asya’da Müslüman Halk Üzerinde Uygulanan Sovyet Sömürgeciline Bir Örnek, Ankara: Kişisel Kitaplar.
HAYİT, Baymirza (1997), Basmacılar: Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Ankara:Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
HAYİT, Baymirza (2001), “Türkistan Çarizm’den Bolşevizm Hâkimiyetine Geçiş Devrinde”, Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1914, (Ed: Timur Kocaoğlu), Haarlem: Sota Yayınları, ss.179-190.
HAYİT, Baymirza (2004a), Milli Türkistan Hürriyet Davası: Milli Türkistan Mecmuasında Bildirilgan Fikirler, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
HAYİT, Baymirza (2004b), Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
HİKMET Bey, Adil (1998), Asya’da Beş Türk, Çev: Yusuf Gedikli, İstanbul: Ötüken Yayınları.
ILGAR İhsan hz. (1990), Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi Tutanakları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
İDİL, Aydın (2007), Yerel Kaynaklara Göre Özet Kırgızistan Tarihi, Bişkek.
İNAN, Abdülkadir (1963), “Türkistan’da 1916 Yılındaki Ayaklanma”, Türk Kültürü, Ekim,.Sa:12 Ankara: Akyıldız Matbaası.
KARA, Füsun (2011), “1919 Kırgız Büyük İsyanı: Ürkün”, Türkish Studies, 6/2, ss.537-546.
KAYABALI, İsmail-ARSLANOĞLU Cemender (1978), Orta Asya Türklüğünün Tarihi ve Bu Günkü Durumu, Ankara: Kömen Yayınları.
KESİCİ, Abdül Kayyum (1999), Kazakistan'ın Etnik Yapısı, Bu Etnik Yapının Siyasal Örgütlenmelere Etkisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
KHALİD, Adeeb (2002), “Ceditçilik ve Orta Asya’daki Yeni Kimliklerin Ayrıntılarına Giriş”, Türkler, C.18, Çev: Müfit Balabanlılar, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss.636-643.
KHALİD, Adeeb (2011), Komünizm’den Sonra İslam; Orta Asya’da Din ve Politika, Çev: Aslıhan Tekyıldız, Ankara: Sitare Yayınları.
KOCAOĞLU, Osman Khoja (2001), “Between Reform Movements And Revolutions”, Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtillaler:
1900-1924, Ed: Timur Kocaoğlu, Haarlem: Sota Yayınları, ss.31-46.
KONUKÇU, Enver (1998), “Hokand Hanlığı”,İslam Ansiklopedisi, C.18, İstanbul:Diyanet Vakfı Yayınları.
KURAT, Akdes Nimet (1987), Rusya Tarihi; Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
MACGAHAN, İ. A. (1995), Hive Seyahatnamesi ve Tarihi Musavver, İzmir: Akademi Kitabevi.
MAHARRAMOVA, Sama (2009), Çarlık Rusyası’nda P.Astoplin’in (1862-1911) ve Rusya Türklerine Etkileri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
MONTEİL, Vincent (1992) , Sovyet Müslümanları, Çev: Mete Çamdereli, İstanbul: Pınar Yayınları.
ÖZBAY, Ekrem (2012), Türkistan’da Parlayan Bir Yıldız, İstanbul.
ÖMÜRBEKOV Toktorbek (2002), "Sömürge Döneminde Kırgızlar", Türkler, C:18, Çev: Liliye Sabıroava, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
PALAT Madhavan K. - Tabyhalieva Anara Ed. (2005) History of Civilizations of Central Asia: Towards The Contemporary Period: From The Mid-Nineteenth on The End of The Twentieth Century, Vol: VI, Paris: Unesco Puplishing.
RAŞİD, Ahmed 1994), The Resurgence of Central Asia İslam or Nationalism?, London: Oxford University Press.
RYWKİN, Michael (1982), Moscow’s Muslim Challenge Soviet Central Asia, London: C. Hurst and Company.
SARAY, Mehmet (1984), Türkistan Türkleri: Rus ve Çin İdaresinde Yaşayan Türklerin Milli Mücadele Tarihleri, İstanbul: Veli Yayınları.
SARAY, Mehmet (1996), Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
SARAY, Mehmet (2002), “Kırgızistan”, İslam Ansiklopedisi, C.25, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
SARAY, Mehmet (2004), Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yayınları.
SCHARE, Michael (2010), "The Russian Civil War in Chinese Turkestan 1918-1921: A Little Known Explored Front" Europa Asia Studies, Boston: Routledge.
SIN. Abdülkadir Fe. (2005), “1916 Senesi Türkistan Genel İsyanı” Türkistan’ın Bağımsızlığına Hizmet Eden Yeni Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler (1927-1931), İstanbul: Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı.