TİMUR’UN ÂLİMLERLE İLİŞKİLERİ

XV. asırda fetihleriyle ün salan büyük Türk hakanı Emir Timur’un dini ve siyasi kişiliği üzerine olumlu ve olumsuz birçok çalışma kaleme alınmıştır. Yapılan çalışmaların birçoğunda Timur, zalim, katil, barbar, kültür ve medeniyetten uzak, din ve inanç yönü zayıf bir hükümdar olarak tanıtılmıştır. Hâlbuki Timur, küçük yaşından itibaren memleketi Keş’te mutasavvıflarla tanışarak Ehl-i Sünnet Hanefî çizgisinde siyaset izleyen bir emirdir. Devletini ilim ve irfan üzerine temellendiren Timur, sürekli âlim ve ariflerle iç içe olmuştur. Devletinin şan, şöhret, hayır ve bereketini meşhur arifler Şeyh Zeyneddin Fahûrî, Şeyh Şemseddin Havâfî ve Seyyid Bereke ile yükseldiğini defalarca dile getirmiştir. Bahsi geçen âlim ve ariflerle sefere çıkan Timur, Hârizm, Horasan, Bağdat, Şam ve Anadolu’dan Teftâzânî, Cürcânî, İbnü’l-Cezerî gibi birçok âlim ve arifi Semerkant’a taşıyarak sarayına yerleştirmiş, ilmi müzakereler yaptırmış, fetih ve seferlerini bunların fetvası üzerine gerçekleştirmiştir. Timur, sistemleştirdiği on iki kesim topluluğun başında ulemayı koymuştur. Kendisi bu durumu“toplumdaki insanlardan ulema, şeyh ve seyitleri ilk sıraya koydum. Çünkü bunlar benim meclisimin süsüdürler. Dini emirleri onlardan öğrenir, helal ve haramın açıklamasını onlardan alırım” şeklinde açıklamıştır. Her ne kadar Timur, kendini İslam’a hizmet eden sadık bir padişah, Tanrının yeryüzündeki gölgesi olarak telakki etse de kimi âlimler onu Cengiz Han’ın yasalarını şeriat kaidelerinin üzerinde tuttuğu iddiasıyla tekfir bile etmişler, deccal, yecûc ve mecûe dahi benzetmişlerdir. Bu farklılıklara binaen Timur’un ulema ile ilişkilerine dair bir çalışmanın yapılmasına ihtiyaç duyulmuş, onun ulema ile olumlu ve olumsuz ilişkileri ele alınarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Timur, Ulema, Teftâzânî, Cürcânî, Mevlana Abdülcebbâr

PDF

___

Aka, İsmail, Şahruh ve Zamanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
Aka, İsmail, Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
Aka, İsmail, Timurlular, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1994.
Alan, Hayrunnisa, Kemaloğlu, İlyas, Asya’nın Sekiz Asrı Cengizoğulları, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2016.
Altıkulaç, Tayyar, “İbnü’l-Cezerî”, DİA, XX, İstanbul, 1999, ss. 551-557.
Aydın, İbrahim Hakkı, “Molla Fenârî”, TDV, XXX, 2005, s. 245-247.
Cürcânî, Seyyid, el-Haşiye Ale’l-Mutavval Şerh-i Telhis-i Miftâhü’l-Ulûm fî Ulûmi’l-Belaga, (nşr. Reşit Arazi), Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye, Beyrut, 1971.
Çelebi, Kâtib, Tercüme-i Takvimü’t-Tevârîh,Mirâs-ı Mektûb, Tahran, 2005.
Elhiyarî, Feridun veZuvara, Zehra Alamî, “Berresi-i Takapuhay-i Mezhebî-i Timuriyân (771-912) ve Mesele Meşruiyet Hâkimiyet”, Fasılnâme-i İlmî PuzûhişiTârîh-i İslam ve İran, Danişgah-ı ez-Zehra, 30/120, 2016, s. 5-34.
Gümüş, Sadreddin, “Cürcânî, Seyyid Şerif”, DİA, VIII, İstanbul, 1993, ss. 134-136.
İbn Arabşah, ‘Acâ’ibü’l-Maḳdûr fî Nevâîb-i Tîmûr (Bozkırdan Gelen Bela), (çev. Selenge Yayınevi), Selenge Yayınevi, İstanbul, 2012. İbn Haldun, Târîh-i İbn Haldun, I, (hlz. Adil b. Sad), Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye, Beyrut, 1971.
İbnü’l-Cezerî, en-Neşir fî Kıraati’l-Aşr, (hzl. Ali Muhammed ez-Ziya), Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1971.
İşbilî, Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî, Rihletü İbn Hladun, (hlz. Muhammed b. Tavit et-Tencî), Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye, Beyrut, 1971.
Kahale, Ömer Rıza, Mucemü’l-Müellifîn Terâcem Müsannifin Kütûbü’l-Arabiyye, Müessesütü’r-Risale, Beyrut, 1993.
Kâvesî, Veliyüllah, “Çigünegi-i İrtibat-ı Timur bâ Hüner ve Hünermendan”, Gülistan-ı Hüner, S, 3, 2009, ss. 31-40.
Makrizî, Takiyüddin Ahmed b. Ali, Dürerü’l-Vukûdü’l-Ferîde fî Terâcim’il-‘Alâmi’l-Müfîde, I,(thk. Mahmud Celilî), Dârü’l-Garb’il-İslamî Yayınları, Beyrut, 2002.
Nazarî, Muhammed Rıza, “Siyaset-i İlmî ve Ferhengi-i Timur”, Rüşdü Âmuziş-i Tarih, S, 3, 2009, s. 37-43.
Misgernicat, Celil, “Berresi-i Şurûh-i Fârisi-i Füsüsü’l-Hikem ve Teemmül Der Sıhhat-ı İntisab-ı Şurûh be Şârihin”, Maarif, S, 8/7, 1991, ss. 169-197.
Özel, Ahmet , “Bezzâzî”, DİA, VI, İstanbul, 1992, s.s. 113-114.
Özen, Şükrü “Teftâzânî”, DİA, XXXX, İstanbul, 2011, ss. 299-308.
Rıza Han, Ahmed el-Kadirî el-el-Berilevî, Hayatü’l-Mevat fî Semaü’l-emvât,(thk. Enver Ahmed Han el-Bağdadî), Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye DKİ, Beyrut, 1971.
Safaqisi, Ebü’s-Sena Mahmud b. Said Makdiş, Nüzhetü’l-İnzâr Acâybü’t-Tevârîhve’l-Ahbâr ve Menâkibü’s-Sadetü’l-ethâr, (thk. Muhammed Osman), Dârü’l-Kitabü’l-İlmiyye DKİ Yayınları, Beyrut, 1971.
Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, ez-Zavü’l-LâmiLi Ehl-i Karni’t-Tâsî, VI,Varü’l-Cîl, Beyrut, 1992.
Şâmî, Nizâmeddin-i, Zafernâme, (çev. Necati Lugal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b. Ömer, Şerh-i Akâid-i Nesefiyye, (tkh. Ali Kemal), Dârüİhyait’-Turasi’l-Arabi, Beyrut, 2014. Uludağ, Süleyman, “İbn Haldun”, DİA, XIX, İstanbul, 1999, ss. 538-543.
Yücel, Yaşar, Timur’un Orta Doğu-Anadolu Seferleri ve sonuçları (1393-1402), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
Yüksel, Musa Şamil, “Arap Kaynaklarına Göre Timur ve Din”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIII/I, 2008, s. 239-258.
Zemerî, Telfîkü’l-Ahbâr ve Telkihü’l-Âsâr fî Vekâî-i Kazan ve Bulgar ve Mülûkü Tatar, I, (thk. İbrahim Şemseddin), Dârü’Kütûbü’l-İlmiyye, Beyrut, 1908.