BİLÂDÜ’Ş-ŞÂM’DAKİ HAÇLI TEHLİKESİNE KARŞI SESİNİ DUYURAMAYAN KADI, ÂLİM, SEFİR: EBÛ SAʻD EL-HEREVÎ

Anadolu’da Selçukluların ilerlemesi sebebiyle Bizans İmparatoru I. Aleksios’un (1081-1118) yardım isteğini farklı şekilde ele alan Papa II. Urbanus (1088-1099) 1095 yılında kutsal toprakları kurtarmak sloganıyla Batı Avrupa toplumunu harekete geçirip Doğu’ya karşı büyük bir istilâ hareketi başlattı. Böylece önce Urfa’da (491/1098), sonra da Antakya’da (491/1098) birer devlet kurarak Bilâdü’ş-Şâm topraklarında ilerleyen Haçlılar, Kudüs’ü beş haftalık bir kuşatma sonrasında 23 Şâban 492 (15 Temmuz 1099) tarihinde ele geçirdiğinde; Frank istilâcılarının alelâde paralı askerler olmadığı Türk-İslâm devletleri tarafından acı bir şekilde anlaşılmış oldu. Kudüs’ün kaybedilmesinden hemen sonra Kadı Ebû Saʻd el-Herevî, İslâm dünyasının itibarî lideri Abbâsî Halifesi Müstazhir-Billâh’ı (487-512/1094-1118) üzerlerinde haç taşıyan tepeden tırnağa zırhlı savaşçılara karşı uyaran ve ondan yardım talebinde bulunan heyetin başındaki kişi olarak tarih sahnesine çıktı. El-Herevî, sert ama tesirli sözlerle halifeyi harekete geçirmeye gayret gösterdiyse de çabası bir noktadan sonra başarıya ulaşamadı. Gerçekçi bir şekilde Haçlı istilâsının menfî tesirlerini ve İslâm ülkelerinin yaşayabileceği tehlikeleri fark eden ve dillendiren Kadı Ebû Saʻd el-Herevî, Bâtınîler tarafından Hemadan’da 518’de (1124) katledildi. Bu çalışmada Abbâsî halifeleri yanında Selçuklu sultanları ile de iyi münasebetler kuran el-Herevî’nin biyografisi, kaynakların verdiği bilgiler ışığında dönemin siyasî olayları ile birlikte ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Ebû Saʻd el-Herevî, Abbâsî Hilâfeti, Selçuklular, Haçlılar, Bâtınîler

ABŪ SAʻD AL-HARAWĪ, A ḲĀḌĪ, A SCIENTIST, AN AMBASSADOR, WHO COULD NOT RAISE A VOICE AGAINST THE THREAT OF CRUSADE IN BILĀD AL-SHĀM

The request for help by Byzantine Emperor Alexios I, who stuck in a difficult situation due to the progress of the Saldjūḳs in Anatolia, was handled differently by Pope Urbanus II (1088-1099). In 1095, Urbanus II mobilized the Western European society with the slogan save the holy land and launched a large invasion movement against the East. Thus, the Crusaders who first established a state in Edessa (491/1098) and then in Antioch (491/1098), conquered Jerusalem on 15 July 1099 after a five-week siege, which, for Turkish-Islamic states, constituted a bitter fact that the Western invaders were not ordinary mercenaries. Immediately after the loss of Jerusalem, Ḳāḍī Abū Saʻd al-Harawī as the head of the committee, who asked for help from ʻAbbāsid Caliph al-Mustaẓhir Billāh (487-512/1094-1118) and warned him against the warriors carrying the crosses from head to toe, emerged as the prominent leader of the Islamic world on the stage of history. Although al-Harawī tried to mobilize the caliph with harsh but effective words, his efforts failed after some point. Ḳāḍī Abū Saʻd al-Harawī, who realistically uttered the negative effects of the Crusader invasion and underlined the dangers Islamic countries could experience, was slaughtered by the Bāṭinīs in Hamadhān in 518 (1124). This study discusses the biography of al-Harawī, who established good relations with the Saldjūḳid sultans as well as the ʻAbbāsid caliphs’, together with the political events of the period in the light of the information given by the sources.

Keywords:

Abū Saʻd al-Harawī, ʻAbbāsid Caliphate, Saldjūḳs, Crusaders, Bāṭinīs,

PDF

___

Abdülkādir el-Kureşî, el-Cevâhirü’l-Mudiyye fî tabakāti’l-Hanefiyye, nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1993.
Abdülkerîm b. Muhammed Semʽânî, el-Ensâb, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî, Beyrut 1980, II. Altan, E., İkinci Haçlı Seferi (1147-1148), Ankara 2003.
Altan, E., Antakya Haçlı Prinkepsliği, Kuruluş Devri (1098-1112), Ankara 2018.
Altan, E., “Ortaçağ’da Antakya”, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına / In Memory of Prof. Dr. Işın Demirkent, İstanbul 2008, s. 323-334.
Ault, W. O., Europe in the Middle Ages, Boston 1937.
Azîmî, Târîhu’l-ʽAzîmî, Türkçe trc. Ali Sevim, Azimî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler (h. 430-538=m. 1038-1039/1143-1144), Ankara 2006.
Cahen, C., Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, Türkçe trc. Mustafa Daş, İstanbul 2013.
Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-ʻUsra, Türkçe trc. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Ankara 1999.
Demirkent, I., Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1146), I, Ankara 1974, II, Ankara 1990.
Demirkent, I., Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1996.
Demirkent, I., Haçlı Seferleri, İstanbul 1997.
Demirkent, I., “Haçlı Seferleri Düşüncesinin Doğuşu ve Hedefleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 35, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı, İstanbul 1994, s. 65-78.
Demirkent, I., “1101 Yılı Haçlı Seferleri”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, İstanbul 1995, s. 17-56.
Demirkent, I., “Haçlı Seferlerinin Mâhiyeti ve Başlaması”, Haçlı Seferleri ve XI. Asırdan Günümüze Haçlı Ruhu Semineri (26-27 Mayıs 1997), İstanbul 1998, s. 1-14.
Demirkent, I., “Bizans”, DİA, VI, 230-244.
Demirkent, “Franklar”, DİA, XIII, 173-176.
Demirkent, I., “Haçlılar”, DİA, XIV, 525-546.
Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü’l-celîl bi târîhi’l-Kuds ve’l-Halîl, y. y. t. y.
Erünsal, İ., “Verrâk”, DİA, Zeyl II, 654-660.
Gat, S. “Selçuklular Kudüs’te”, Türkçe trc. Murat Öztürk, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, 75. Doğum Yılı, 50. Akademik Yılı, İstanbul 2013, s. 549-582.
Hillenbrand, C., The Crusades: Islamic Perspectives, Edinburg 1999.
İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, nşr. Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrî, Beyrut 1997, LVI.
İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Türkçe trc. Mehmet Keskin, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1995, XII.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire, nşr. Heyet, Kahire t. y., V.
İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, nşr. Muhammed b. Atâ-Mustafa A. Atâ, Beyrut 1992, XVII.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, nşr. J. C. Tornberg, I-XIII, Beyrut 1979; Selçuklular ile ilgili bölümlerin Türkçe trc. Abdülkerim Özaydın (IX-XI), Abdülkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça (XII), İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih Tercümesi, İstanbul t. y.
İbnü’l-Esîr, el-Lübâb fî tehẕîbi’l-Ensâb, Beyrut t. y., II
İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhi Dımaşk, nşr. H. F. Amedroz, Beyrut 1908.
İzgi, C., “Ebîverdî”, DİA, X, 76-77.
Kafesoğlu, İ., Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953.
Kafesoğlu, İ., “Selçuklular”, İA, X, 353-416.
Kaleli, E., Haçlı Seferleri Zamanında Bizans ve Batılılar (1096-1204), Ankara 2017.
Kaya, P., “Sultan Sencer Devrinde Bâtınîler ile Yapılan Mücadeleler”, Tarih Dergisi, Sayı 58 (2013/2), İstanbul 2013, ss. 43-64.
Kesik, M., 1071 Malazgirt Zafere Giden Yol, İstanbul 2014.
Kesik, M., Selçukluların Haçlılarla İmtihanı, İstanbul 2018.
Klausner, C. L., The Seljuq Vezirate, A Study of Civil Administration (1055-1194), Cambridge 1973.
Köymen, M. A., Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1963.
Köymen, M. A., Alp Arslan ve Zamanı, Ankara 1972.
Köymen, M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, İkinci İmparatorluk Devri, Ankara 1991.
Makrîzî, el-Mukaffâ’l-kebîr, nşr. Muhammed el-Yaʽlâvî, Beyrut 1991, VII.
Maalouf, A., Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, Türkçe trc. M. A. Kılıçbay, İstanbul 1997.
Merçil, E., Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1993.
Merçil, E., Büyük Selçuklu Devleti, İstanbul 2016.
Mayer, H. E., The Crusades, New York 1988.
Müttakī el-Hindî, Kenzü’l-ʽummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl, nşr. Bekrî Hayyânî-Saffet Sakka, Beyrut 1985, XI.
Sevim, A., Suriye-Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1989.
Sevim, A., Ünlü Selçuklu Komutanları, Ankara 1990.
Sevim, A., Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993.
Sevim, A.-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Ankara 1995.
Sevim, A., “Atsız b. Uvak”, DİA, IV, 92.
Oldebourg, Z., The Crusades, London 2001.
Özaydın, A., Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarih (498-511/1105-1118), Ankara 1990.
Özaydın, A., Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul 2001.
Özaydın, A., “Anadolu Selçukluları”, Siyasî, Dinî, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi, VIII, İstanbul 1994, 86-241.
Özaydın, A., “Müstazhir-Billâh”, DİA, XXXII, 127.
Özgüdenli, O. G., Selçuklular Cilt :1 Büyük Selçuklu Devleti Tarihi 1040-1157), İstanbul 2017.
Özgüdenli, O., “Müsterşid-Billâh”, DİA, XXXII, 145-147.
Piyadeoğlu, C., Sultan Alp Arslan Fethin Babası, İstanbul 2017.
Richard, J., The Crusades (1071-1291), Cambridge 1999.
Riley-Smith, J., The First Crusade and the Idea of Crusading, London 1986.
Robinson, I. S., The Papacy 1073-1198, Cambridge 1990.
Runciman, S., Haçlı Seferleri Tarihi, Türkçe trc. Fikret Işıltan, I, Ankara 19983, II-III, Ankara 1992.
Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, nşr. Ahmed el-Arnaûd-Türkî Mustafa, Beyrut 2000, V.
Sanaullah, M. F., The Decline of The Saljūqid Empire, Calcutta 1938
Setton, K. M., (Kollektif), A History of Crusades, Madison-Milwaukee-London 1955-1989, I-VI.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-aʽyân, VIII/1, Haydarâbâd 1370/1951.
Stevenson, W. B., The Crusaders in the East, Cambridge 1907
Sümer, F., “Selçuklular”, DİA, XXXVI, 365-371.
Şeşen, R., Salâhaddin Eyyûbi ve Devri, İstanbul 2000.
Tâceddin es-Sübkî, Tabakātü’ş-Şâfîiyyeti’l-Kübrâ, nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire t. y., V.
Thompson, J. W., An Economic and Social History of the Middle Ages: 300-1300, New York-London 1928.
Turan, O., Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993.
Turan, O., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993.
Usta, A., Haçlı Hikâyeleri, İstanbul 2017.
Zehebî, Târihu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʽlâm, nşr. Beşşar Avvad Maʽruf, Beyrut 2003, XI.
Ziriklî, H., el-Aʿlâm, Beyrut 2002, VII.