ZERDÜŞTİLİK VE İŞRAKİLİK ARASINDA BIR KARŞILAŞTIRMA: “MİNUYÎ ÂLEM” VE “MİSAL ÂLEMİ”

Bu makalenin konusu, Zerdüştilikteki “Minuyî Âlem” ile İşrakilikteki “Misal Âlemi”ni karşılaştırmaktır. Çalışma, Zerdüştiliğin kutsal kitabı Avesta, Pehlevîce metinler, Zerdüştilik alan uzmanlarının eserleri ve İşrakiliğin kurucusu olan Sühreverdî’nin eserlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Bu çalışmada konu, sözkonusu iki İranî düşünce sistemi arasında çok sayıda benzerliğe rağmen, Zerdüştilikteki yaradılış ve varoluş merhaleleri ve bu bağlamda özellikle ruhanî âlem olan “Minuyî Âlem” ve İşrak hikmetindeki “Misal Âlemi”yle sınırlandırılmştır. Makalenin amacı, gerek Zerdüştilikte gerekse İşrakilikte metafizik varoluşu anlamada ve fizikî varoluşla olan bağlantılarını kavramada anahtar bir rol oynayan “Minuyî Âlem” ile “Misal Âlemi”ne dair verileri karşılaştırmak ve bu sayede benzerlikleri ile farklıklarını ortaya koymaktır. Nitekim “Minuyî Âlem” Zerdüşti metafiziğinin merkezinde yer alan tanrısal bir âlem; hem Ameşaspenta ve Yazata gibi izedlerin hem de başta insan olmak üzere tüm minuyî suretlerin ana vatanı kabul edilir. Sühreverdî’nin ortaya attığı “Misal Âlemi” ise, İşraki hikmetin fizikî dünya ile sıkı ilişkili metafizik dünyası ve nurlar hiyerarşisinin merkezî sayılır. Makalenin sonunda; “Minuyî Âlem”in cismanî ve maddî özelliklerden yoksun salt akledilir soyut bir âlem olduğu, “Misal Âlemi”nin ise, salt akledilir âlem ile duyusal âlem arasında kalan üç boyutlu suretlere sahip olduğu ancak maddi olmayan bir âlem olduğu görülmüştür. Ayrıca, “Minuyî Âlem” maddî âlemden üstün olmadığı halde “Misal Âlemi”nin maddî âlemden üstün olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Zerdüştilik, İşrakilik, Zerdüşt, Sühreverdi, Minuyî Âlem

PDF

___

Asl, Muhammed Kerimî Zencanî. Hikmet-i İşrak: İran-i Batinî ve Ma’neviyet-i Asr-i Cedîd,. Tahran: İntişârât-i Esâtir, 1386.
Boyce, Mary. “Rişeha-yi Felsefe-yi Zertüştî”. Costari Der Felsefe-yi Zerdüştî. Kum: İntişârât-i Danişgah-i Edyan ve Mezahib, 1388.
Boyce, Mary. Tarih-i Kiş-i Zerdüşt. Trc. Hemayun Senatizade. Tahran: İntişârât-i Gostereh, 1393.
Boyce, Mary. Zerduştiyan: Baverha ve Adab-i Dinî-yi Anha. Trc. Asker Behramî. Tahran: İntişârât-i Koknos, 1391.
Corbin, Henry. Arz-ı Melekût. Trc. Ziyauddin Dehşirî. 4. Bs. Tahran: İntişârât-i Tahuri, 1378.
Corbin, Henry. İbn Sina ve Temsîl-i İrfanî. Trc. İnşaullah Rahmetî. Tahran: İntişârât-i Sofya, 1392.
Corbin, Henry. İslam-i İran: Çeşmendâze-yi Felsefî ve Manevî. Trc. Seyyid Ziyauddin Dehşir. 1. Bs. Tahran: İntişârât-i Sofya, 1391.
Corbin, Henry. Makâlât (Mecmua-yi ez Makâlât be Zebân-i Farisi). Ed. Muhammed Emin Şahcuyî. Trc. Seyyid Ziyauddin Dehşir. 1. Bs. Tahran: İntişârât-i Hakikat, 1384.
Corbin, Henry. Tahayyül-i Hallak der İrfan-i İbn Arabî. Trc. İnşaullah Rahmetî. Tahran: İntişarât-i Camî, 1384.
Corbin, Henry. Zaman-i Edvarî der Mazdayesna ve İrfan-i İsmailiye. 1. Bs. Tahran: Neşr-i Belh-i Bunyad-i Nişabur, 1389.
Dadegî, Faranbag. Bundahişn. Trc. Mehrdad Behar. Tahran: İntişarât-i Tus, 1390.
Dehbaşî, Mehdi. “Hembestegi-yi Te’vil ba Âlem-i Misal der İrfan-i Şeyh-i İşrak”. İrfan, İslam, İran. t.y.
Dinani, Gulam Huseyin İbrahim. Şuâ-i Endişe ve Şühûd der Felsefe-yi Sühreverdî. Tahran: İntişârât-i Hikmet, 1393.
Erdoğan, İsmail. Misâl Âlemi. 1. Bs. İstanbul: TBBD yay., 2012.
Folta, Richard C. Gozar-i Ma’neviyat-i İranzemin. Trc. Yusuf Emîrî. Kum: Neşr-i Edyân, 1390.
Gaffarî, Seyyid Muhammed Halid. Ferheng-i İstilahat-i Şeyh-i İşrak,. Tahran: Encümen-i Âsar ve Mefâhir-i Ferhengî, 1380.
Gnoli, Gherardo. Ez Zerduşt ta Mani. Trc. Arzu Resulî. 1. Bs. Tahran: Neşr-i Mahi, 1390.
Gnoli, Gherardo. Zerduşt der Tarih. Trc. Mehdiye Çerağiyan. Tahran: Neşr-i Parse, 1393.
“Gozide-i Enderzha-yi Danayan-i Pişin”. Metinha-yi Pehlevi. t.y.
Hinnels, John Russel. Ayin-i Zerduşt ve Parsiyan. Trc. Said Alihamidî. Tahran, 1389.
Hinnels, John Russel. Şinaht-i Esatir-i İran. Trc. Ahmed Tefezzulî - Jale Amuzgar. Tahran: İntişârât-i Çeşme, 1389.
Kristensen, Arthur Emanuel. İran der Zaman-i Sasaniyan. Trc. Reşid Yasemî. Tahran: İntişârât-i Sada-yi Muasir, 1388.
Kristensen, Arthur Emanuel. Nuhustin İnsan ve Nuhustin Şehriyar. Trc. Jale Amuzgar - Ahmed Tefezzuli. Tahran: Neşr-i Çeşme, 1393.
Mazdapur, Ketayun. Çend Suhen. Tahran: İntişârât-i Fravahar, 1391.
Molla Sadrâ. el- Arşiyye. Ed. Gulam Muhsin Aheni. Tahran: İntişârât-i Mevlâ, 1361.
Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-Muteâliye fî Esfâri’l Akliyyeti’l Erbaa. 3. Bs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1981.
Molla Sadrâ. Esrâru’l Âyât. Ed. Muhammed Hâcevî. Tahran: Encümen-i Hikmet ve Felsefe-yi İran, t.y.
Nasr, Seyyid Hüseyin. Üç Müslüman Bilge: İbn Sina, Suhreverdî, İbn Arabî. Trc. Ali Ünal. 4. Bs. İstanbul: İnsan yay., 2009.
Nasr, Seyyid Hüseyyin. Maarif-i İslam der Cihan-i Muasır. Tahran: Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, 1388.
Purnamdariyân, Taki. Akl-ı Surh: Şerh ve Te’vil-i Dastânhâ-yi Remzî-yi Sühreverdî. 1. Bs. Tahran: İntişârât-i Sohan, 1390.
Purnamdariyân, Taki. Remz ve Dastanhâ-yı Remzî der Edebi-i Farsi. 8. Bs. Tahran: İntişârât-i Sohan, 1390.
Robert Charles Zeahner. Zurvan ya Muamma-yi Zertuştîgerî. Trc. Timur Kadirî. Tahran: İntişârât-i Mehtab, 1389.
Settegast, Mary. Angah ke Zertuşt Suhen Goft. Trc. Şehrbanu Saremi. 1. Bs. Tahran: İntişârât-i Koknos, 1390.
Shaked, Shaul. Tahavvul-i Saneviyet. Trc. Seyyid Ahmed Rıza Kaimmakami. Tahran: Neşr-i Mahi, 1387.
Stiver, Dan R. Felsefe-yi Zeban-i Dinî. Trc. Ebulfazl Seccadî. Kum: Neşr-i Edyân, 1384.
Sühreverdî. “Akl-ı Surh”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 3. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. “Âvâz-i Per-i Cibrîl”. Mecmua-yi Musannefât-i Şeyh-i İşrâk. 2. Bs. 3. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. “el Meşari’ ve’l-Mutârahât”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 1. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. “fî Hakîkati’l Aşk”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 3. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. “fî Hâleti’t-Tufûliyye”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 3. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. “Hikmetü’l-İşrâk”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 2. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1373.
Sühreverdî. “Kıssatü’l Ğurbeti’l Ğarbiyye,”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 2. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. “Lugât-i Mûran”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 4. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. Risâletü’t-Tayr. Ed. Henry Corbin - Seyyid Hüseyyin Nasr - Necefkulî Habibî. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutâlaât ve Tahkikât-i Ferhengî, 1375.
Sühreverdî. “Rûzi bâ Cemaat-i Sûfiyân”. Mecmua-yi Musannefât. 2. Bs. 3. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1375.
Sühreverdî. Safîr-i Sîmurg. Ed. Henry Corbin - Seyyid Hüseyyin Nasr. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutâlaât ve Tahkikât-i Ferhengî, 1375.
Şehrezûrî, Şemseddin Muhammed. Şerhu Hikmeti’l-İşrâk. Ed. Hüseyin Ziyai Tarabbeti,. 1. Bs. Tahran: İntişârât-i Muessese-i Mutalaat ve Tahkikat-i Ferhengi, 1373.
Şehristanî, Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihâl. 3. Bs. Kum: Neşr-i Eş-Şerif’ur-Razî, 1364.
Şirazî, Kutbeddin. Şerhu Hikmeti’l-İşrâk. Ed. Abdullah Nuranî - Mehdi Muhakkik. 1. Bs. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 1383.
Tefezzuli, Ahmed - Amuzgar, Jale. Kitab-i Pencom-i Dinkerd. Tahran: İntişârât-i Muin, 1386.
Uşiderî, Cihangir. Danışname-yi Mazdayesna. 5. Bs. Tahran: Neşr-i Merkez, 1370.
Vamekî, İrec. Niviştehâ-yi Mani ve Manevî. Tahran: İntişşârât-i Havza-yi Hünerî, 1378.
“Yesna”. Avesta. t.y.
Yezdanpenah, Yedullah. Hikmet-i İşrak. Kum: İntişârât-i Pejuheşgah-i Havze ve Danişgah, 1391.
Zeahner, Robert Charles. Tealim-i Mugan. Trc. Feridun Bedrehî. Tahran: İntişarât-i Tus, 1393.
Zeahner, Robert Charles. Tulu’ ve Ğurub-i Zerdüştîgerî. Trc. Timur Kadirî. Tahran: İntişârât-i Mehtab, 1387.