Geç Dönem Osmanlı Mimarisinde Bölgesel Bir Süsleme: Bacini (Şanlıurfa Örnekleri Üzerinden Bir Değerlendirme)

Bacini, en bilinen anlamıyla mimari eserlerin çeşitli yerlerine süsleme ve renk katmak maksadıyla seramik kapların yerleştirilmesiyle elde edilen bir süsleme tekniğidir. Avrupa’da 18. yüzyıldan itibaren keşfedilip yayınlanmaya başlanan bu teknik hakkında ülkemizde maalesef birkaç yayın dışında çalışma yapılmamıştır. Özellikle Avrupa’da yayınlanan çalışmalarda Anadolu’dan Selçuklu dönemine ait birkaç yapıya değinilerek Avrupa’daki örnekler detaylıca anlatılmaktadır. İlk ortaya çıkış yeri belli olmayan bu teknik ile Anadolu’da, Avrupa’daki kullanım şekillerinden bazı farklılıklar olmakla birlikte hem Selçuklu hem de Osmanlı dönemi eserlerinde karşılaşmak mümkündür. Osmanlı mimarisinde özellikle 18. yüzyıl ve sonrası gibi geç bir dönemde sadece belirli bir bölgede kullanılıyor olması da Osmanlı mimarisi içinde bölgesel etkenleri gözler önüne sermektedir. Ayrıca bu süslemelerde kullanılan seramiklerin üretim yerleri ve teknikleri dönemin ticari hayatı ve beğenileri gibi çeşitli alanlarda fikirler edinmemizi sağlamaktadır. Şanlıurfa’da Osmanlı camileri üzerinden bacini süslemeleri, ülkemizin Güney ve Güneydoğu’sunda yer alan Adıyaman, Gaziantep, Kahramanmaraş, Kilis ve Hatay gibi şehirlerdeki eserlerle birlikte anlatmak, Osmanlı mimari süslemesinde az bilinen bu tekniğin aslında oldukça yoğun bir kullanım alanına sahip olduğu ispatlanmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Bacini, Seramik, Süsleme, Şanlıurfa, Minare

A Regional Ornament in Late Ottoman Architecture: Bacini (An Evaluation on the Samples of Şanliurfa)

Bacini, in its most known sense, is an ornamentation technique obtained by placing ceramics and vessels in order to add decoration and color to various parts of architectural works. Unfortunately, except for a few publications, there has been no study on this technique, which was discovered and published in Europe since the 18th century. Especially in the studies published in Europe, a few buildings belonging to the Seljuk period from Anatolia are mentioned and examples in Europe are explained in detail. It is possible to encounter this technique, whose origin is unknown, in Anatolia, in works of both the Seljuk and Ottoman periods, although there are some differences from the usage patterns in Europe. The fact that it was used only in a certain region in Ottoman architecture, especially in the late 18th century and after, reveals regional factors in Ottoman architecture. In addition, the production places and techniques of the ceramics used in these ornaments enable us to gain ideas in various fields such as the commercial life and tastes of the period. Explaining bacini ornaments over Ottoman mosques in Şanlıurfa together with the works in cities such as Adıyaman, Gaziantep, Kahramanmaraş, Kilis and Hatay in the South and Southeast of our country will prove that this technique, which is little known in Ottoman architectural decoration, actually has a very intensive use area. The word “bacini”, which is the plural form of the word “Bacino”, which means basin and ceramic pots, is actually an Italian term and it is known as a general name given to all ceramic pots, especially in Europe. Bacini phenomenon which can be considered as a common decoration element of the countries in the Mediterranean geography can be encountered on many historical monuments mainly in Italy, Spain, France, Greece, Albania, Macedonia, Bulgaria and eventually in Turkey. As understood from the recent publications, the earliest examples of this decoration technique, which is known to be applied in Africa, encountered in churches in Italy of the tenth and eleventh centuries. This decoration can be seen in many Byzantine buildings in Greece after Italy. In the Seljuk period in Anatolia, bacini ornaments were used for the first time to decorate various parts of architectural structures. In this period, bacini decorations can be encountered in many different parts of architectural structures such as dome skirts, window pediments, exterior facades, cone covers and minaret bodies. When it comes to the period of the principalities, it is seen that the usage rate decreased considerably and this decoration, which was seen to be used in the mihrab decoration of a few buildings, was almost completely abandoned especially from the early Ottoman period. The use of tiles in Ottoman architectural decoration can be counted among the main reasons for this abandonment. However, it is seen that the usage of the bacini is intense, especially in the decoration of the building which built or renovated in the 18th century and later in Southeastern Anatolia. Through this study, by giving information about almost all the buildings belonging to Seljuk, Principalities and Ottoman periods that have decorated the bacini in Anatolia, local and regional effects will be mentioned especially for examples of Ottoman architectural decoration through Şanlıurfa structures. The nature of the decoration technique will also be explained in comparison with other contemporary structures in the region. In this way, it is aimed to collect the structures with bacini decoration in a single publication and to bring them to the world of science, instead of being written separately on a periodic and regional basis.

Keywords:

Bacini, Ceramic, Ornament, Şanlıurfa, Minaret,

PDF

___

Alp, S. (1999a). Birecik’teki Eserler-Camiler, Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, T.C. Başbakanlık G.A.P. Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara, 59-105.
Alp, S. (1999b). Halfeti’deki Eserler-Merkez Cami, Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, T.C. Başbakanlık G.A.P. Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara, 234-247.
Altın, A. (2015). Gaziantep Türk İslam Mimarisi (Eyyubilerden Cumhuriyet’e), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
Arslan, M. (2009). Şanlıurfa’da Osmanlı Dönemi Cami ve Mescid Mimarisi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.
Ayduslu, N. (2012). Selçuklu ve Beylikler Döneminde Kakma Çiniler ve Günümüz Sanatından Birkaç Örnek, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 17-33.
Bahar, B. (2019). Trabzon İç Kalesi ve Sarayı, Yayınlanmamış Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Ankara.
Ballardini, G. (1918). The Bacini of St. Apolinare in Nouvo, Ravenna, The Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 32, No. 181, 128-135.
Bayhan, A. A. (2002). Güneydoğu Anadolu’da Memluk Sanatı, Türkler, C. VI, Ankara, 202-217.
Berti, G. ve Tongiorgi, L. (1981). I bacini ceramici medievali delle chiese di Pisa’ Roma, “L’Erma” di Bretschneider.
Berti, G. ve Tongiorgi, (1983). L. I bacini delle chiese di Pisa, in Arte Islamica in Italia: i bacini delle chiese pisane, exh. cat. Rome”, Museo Nazionale d’Arte Orientale, Pisa, 33-65.
Berti, G. ve Gelichi, S. (1991). La ceramica bizantina nelle architetture dell’Italia Medievale, in La ceramica del mondo bizantino tra XI e XV secolo e i suoi rapporti con l’Italia, Siena, Seminario Pontignano.
Blake, H. (1978). The bacini of North Italy, La Ceramıque Medievale En Medıterranee. Occıdentale X”-XV” Siecles, Valbonne, 93-110.
Blake, H. (1980). The Archaic Maiolica of Nort-Central Italy: Montalcino, Assisi and Tolentino, Grafica Artigana, Castel Bolognese, 91-152.
Blake, H. ve Aguzzi, F. (1990). Eleventh Century Islamic Pottery at Pavia, North Italy: the Torre Civica Bacini, The Aecordia Researeh Papers, Vol. 7, 95-154.
Bongianino, U. (2017). And their figures and colours should be different» Incised and carved glazed wares from Fustat (9th-12th century) in the Martin Collection (International Museum of Ceramics in Faenza), Part III, Faenza, Vol. 103, 9-25.
Ciconi, M., Ferreri, O., Reina, G. ve SommoI, G. (1983). Bacini Di Ceramica Graffıta Del Xıv-Xv Secolo Nelle Murature Orientalı Della Chiesa Dı S. Agnese (Ex S. Francesco) In Vercelli, Archeologia Uomo Territorion 2, 31-45.
Coroneo, R. ve Columbu, S. (2010). Sant’Antioco di Bisarcio (Ozieri) la Cattedrale Romanica e i Materiali Constructivi, ArceoArte, 1, 145-173.
Cortona Di, Elissa Grilli. (Tarih yok), The Bacini Phenomenon through Italy, Greece an Anatolia. To What Extend It Could be Considered a Relevant Artistic Connection Between Those Areas, SOAS, 1-25. https://soas. Academia.edu/ElissaGrilliDiCartona (Erişim Tarihi 10.01.2021).
Çam, N. (2006). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, Türk Tarih Kurumu Yayınları XXVII, S. 10, Ankara.
Demiralp, Y. (1996). Akşehir ve Köylerinde Türk Anıtları, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Demiriz, Y. (1973). Mimari Süslemede Renk Unsuru Olarak Kullanılan Keramik Çanaklar, Sanat Tarihi Yıllığı, C.V, İstanbul, 175-208.
Denknalbant Çobanoğlu, A. (2019). Tokat ve Niksar’da Bazı Selçuklu ve İlhanlı Yapılarındaki Çini Süslemeler Üzerine Bir Değerlendirme, Vakıflar Dergisi, S. 51, Ankara, 9-44.
Erdal, Z. (2014). Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, Yüzüncüyıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van.
Eroğlu Bilgin, S. (2017). Gaziantep Camilerinde Taş Süslemeler, Gece Kitaplığı, Ankara.
Eskici, B. (2001). Ankara Mihrapları, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Eskici, B. (2013), Malatya Türk-İslam Dönemi Mimari Eserleri, Malatya Kitaplığı, İstanbul.
Esmer, M. ve Ahunbay, Z. (2013). İstanbul’da Orta Bizans Dönemine Ait Üç Anıt İle Çevrelerinin Bütünleşik Olarak Korunması İçin Öneriler, Tasarım Kuram, S.15, 35-55.
Esmer, M. (2012). İstanbul’da Orta Bizans Dönemi Kiliseleri ve Çevrelerinin Korunmaları İçin Öneriler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü İstanbul.
Eyice, S. (1979). Anadolu’da Türk Minareleri, İslam Ansiklopedisi, 8, MEB, İstanbul, 329-335.
Greenhalgh, M. (2009). Marble Past, Monumental Present: Building with Antiquities in the Mediaeval Mediterranean, Leiden, Brill.
Güler, G. (2017). Urfa Yusuf Paşa Cami Haziresindeki Mezartaşları, İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa II, Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara, 227-241.
Güler, M. (2018a). Birecik Ulu Cami’nin Mimari Olarak İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, C.13, S. 26, 189-219.
Güler, M. (2018b). Birecik Ulu Cami, İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa-Osmanlı Belge ve Kaynaklarında Urfa IV, Şanlıurfa, 16-42.
Ilıcalı, Ö. C. (2013). XV-XVII Yüzyıl İznik ve İtalyan Mayolika Seramiklerinin Teknik, Motif ve Üslup Bağlamında Karşılaştırılması, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
İnce, K. (1995). III. Selim-IV. Mustafa ve II. Mahmud Dönemi (1789-1839) Osmanlı Cami ve Mescidleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
Karakaş, M. (2001). Şanlıurfa ve İlçelerinde Kitabeler, Şanlıurfa.
Karakaş, M. (2012). Şanlıurfa ve İlçelerinde Kitabeler, Şanlıurfa Valiliği Yayınları, Konya.
Kaya, Ş. (2017). İzmit’te Çinili Yapılar, Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu IV, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli, 2087-2095.
Kılavuz, B. N. (2005). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Minareleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van 2005.
Kürkçüoğlu, C. (1983). Toktemur ve Hasan Padişah Cami, Harran Kültür ve Folklor Dergisi, S.22, Şanlıurfa.
Kürkçüoğlu, C. (1993). Şanlıurfa Camileri, Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat Araştırma Vakfı Yayınları, Ankara.
Kürkçüoğlu, C. (1995). Şanlıurfa’da Canlanan Tarih-Şanlıurfa Valiliği ŞURKAV Çevre Düzenleme ve Restorasyon Çalışmaları 1990-1995, Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat Araştırma Vakfı Yayınları, Ankara.
Kürkçüoğlu, C. (1998). Şanlıurfa İslam Mimarisinde Taş Süsleme, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya.
Kürkçüoğlu, C. (2013). Şanlıurfa İli Camileri, Şanlıurfa Belediyesi Yayınları, Ankara.
Mathews, K. R. (2014). Other Peoples’ Dishes: Islamic Bacini on Eleventh-Century Churches in Pisa, Gesta, Vol. 53, No. 1, 5-23.
Megaw, A. H. S. (1964-1965). Glazed Bowls in Byzantine Churches, Deltion tes Khristianikes Arkhaiologikes Etaireias 4, 145-165.
Memiş, M. (2017). Vakfiyeler Işığında Osmanlı Dönemi Urfa Camilerinde Vakıf Hizmetleri, İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa II, Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara,122-142.
Meo, A. (2018). L’ordinario E L’eccezione, Per Un Aggriornamento Cronologico Dell’introduzione Dei Bacini İslamici A Pisa, XI. AIECM3 Uluslararası Ortaçağ ve Modern Akdeniz Dünyası Seramik Kongresi Bildirileri, C.1, Ankara, 59-73.
Naza-Dönmez, E. E. (2009). Aydın-Karacasu Çarşı Cami ve İç Menteşe Bölgesi Camileri İçindeki Yeri, XI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 211-219.
Nicolaides, A., Vallauri, L. ve Lahaire, M. L. (2009). Examples de Bacini Dans Les Eglies de Chypre, Actas Del VIII Congreso Internacional de Ceramica Medieval, Almagro, 881-889.
Orhanlı, O. (2018). Anadolu Türk Mimarisinde Bezeme Unsuru Olarak Seramik Kullanımı, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Öney, G. (1976). Türk Çini Sanatı, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul.
Özgültekin, R., Demirbağ H., Akbağ, E. ve Sun, K. (2003), Tarihi ve Kültürüyle Siverek, Siverek Kaymakamlığı Yayınları, Ankara.
Özkan Tekneci, Z. (2018). Batılılaşma Dönemi Osmanlı Mimarisinde İstanbul Minareleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Özkarcı, M. (2007). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Kahramanmaraş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Polat, T. ve Orhanlı, O. (2020). Adıyaman Camilerinde Süsleme Unsuru Olarak Bacini Uygulamaları, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl; 13, S: 35, Adıyaman, 673-701.
Polat, T. (2020a). Üsküdar’da Osmanlı Dönemi Seramik Üretimi ve Ticareti Hakkında Bir Deneme, Yekta Demiralp Anısına Sanat Tarihi Yazıları, Ege Yayınları, İstanbul, 367-381.
Polat, T. (2020b). Kilis Camilerinde Çini Süsleme, Sosyal ve İnsani Bilimler Teori, Güncel Araştırmalar ve Yeni Eğilimler/2, IVPE, Cetinje-Montenegro, 139-165.
Redford, S. (2015). Ceramics and Society in Medieval Anatolia, Medieval And Post-Medieval Ceramics in The Eastern Mediterranean – Fact And Fiction, (Ed.), J. Vroom, Belgium: Brepols, 249-272.
Sabuncu, A. (2010). Vefa Kilise Camisi Naosu Güney Dış Yüzünün Kademeli Kemeri Yukarısındaki Üçgen Alınlığa Sabitlenmiş Üç Keramik Kabın Değerlendirilmesi, Colloquium Anatolicum IX, İstanbul, 353- 366.
Sanders, G. (2015). William of Moerbeke’s Church at Merbaka The Use of Ancient Spolia toMake Personal and Political Statements, Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, Vol. 84, No. 3, 583-626.
Schulz, V. S. (2019). Coral Stone Architecture: Chinese Porcelain, and Indian Ocean Artifacts along the Swahili Coast: Cross-Cultural Dynamics in Medeival East Africa, Architecture Across Boundaires 2019 XJTLU International Conferance, KNE Social Sciences, 222-235.
Segal, J. B. (1970). Edessa The Blassed City, Oxford.
Şancı, Fuat, (2019). Hatay İlinde Türk İslam Mimarisi, Merdiven Yayınları, Ankara.
Şancı, F. (2020). Yazlık Mescitlere Kavramsal ve Tipolojik bir Yaklaşım, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl; 13, S: 35, Adıyaman, 423-456.
Uluçam, A. (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Vallauri, L. ve Nicolaides, A. (1986). A propos des céramiques ornementales sur les édifices médiévaux du sud de la France. In: Archéologie du Midi médiéval, Tome 4, 103-111.
Vallauri, L. (2011). Les “bacini: disques de lumière en Méditerranée et sur les façades du Midi français. Les couleurs de la ville:, Réalités historiques et pratiques contemporaines, Sep 2011, Viviers, France, 185-194.
Vroom, J. (2003). Ceramics and Society in the Aegean from the 7th to the 20th Century A.C., Faculty of Archaeology, Leiden University, Leiden.
Yangaki, A. (2016). The Immured Vessels in Byzantine and Post-Byzantine Churches of Greece Research Programme: Objectives and Preliminary Results From Crete, Proceeding of 12th International Congress of Cretan Studies, Heraklion, 1-18.
Yangaki, A. (2017). Immured Vessels in the Church of Panagia Eleousa, Kitharida, Crete, Glazed Pottery Of The Medıterranean And The Black Sea Regıon, 10th–18th Centuries Vol. 2, Kazan, 135-164.
Xhyheri, S. (2015). Nuovi Dati Sui “Bacini” Murati Nelle Chiese Medievali e-Post Medievali in Albania, Hortus Artium Medievalium, Vol. 21, Zagreb, 366-384.