İbâdîlikte Sivil Yönetim Teşkilatı: Azzâbe

İbâdiyye, hicri birinci yüzyıla kadar dayanan ve Büyük Fitne Olayları diye bilinen hadiseden sonra ortaya çıkan siyasi-itikadi bir gruptur. Bu grup ilk dönemde Muhakkime-i Ula grubunun içerisinde yer alırken zamanla siyasi ve düşünce yapısı itibariyle onlardan ayrıldı. Diğer Haricî gruplar erken dönemden itibaren tarih sahnesinden silinmelerine rağmen İbâdîler bugüne kadar varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır. Ancak hâlâ birçok araştırmacı, İbâdîlerin Haricilerin bir kolu olarak varlıklarını sürdürdüklerini ifade veya ima eden yazılar kaleme almaktadır. Bu makalede İbâdîler tarafından ortaya atılan ve bir sosyal ve idari yapı olarak geliştirdikleri yönetim sistemini incelemeye çalışacağız. Bu sistemde, bir imamın, kralın veya bireysel bir kişinin yönettiği bir sistem değil, idarenin bir grubun elinde olduğu yönetim şekli işlemektedir. Bu sistemin adı Azzâbe sistemidir. Özellikle Kuzey Afrika'da devlet başkanı açısından zuhûr (açık imamet), kitman (gizli imamet), savunma ve şira' şeklinde dört yönetim şekli mevcutken mezhebin yani yönetilenlerin yönetilmesi ayrı bir nizamla yapılandırılmıştır. Azzâbe denilen bu sistem alışılmışın dışında bir yönetim şekli olup, Kuzey Afrika bölgesindeki İbâdi varlığını bugüne kadar sürdüren ana unsurlardan birisidir.

Anahtar Kelimeler:

İbâdîye, Hariciler, Azzâbe, siyaset, İmamet

Ibadi Civil Administrative Organization: Azzâba

The Ibadites are an Islamic sect that appeared in the first century AH with the events of the so-called Great Fitna, where it sided with the Kharijites, but over time it separated politically and intellectually from the Kharijites, but many researchers and scholars still treat the Ibadites as a sect of the Kharijites, although it has survived to this day, and the Kharijites have extinct out from a very early period. In this article, we will discuss an idea developed by the Ibadites, which is that they have a method of political management, not to depend on the individual represented by the president, the king or others, but the group, Under the name Azzâba, in the North African region specifically, Although they have four other ways of leadership, namely appearing (Zuhûr), hiding (Kitmân), defending (Difa) and donating (Şira), But the idea of Azzâba is a different idea, and in my opinion, it is one of the main reasons that have preserved the Ibadian entity until today in the North African region.

Keywords:

Ibadites, Kharijites, Azzâba, politic, Imamate,

PDF

___

Abdullâvi, Şafiye. Tarihu’t-Tenzimat el-İctimaiyye ve’d-Diniyye el-Mizabiyye fi’l-Asıri’l-Vasît, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek lısans Tezi, 2000.
Abu bakir, Salih b. Abdullah. el-Garare min duhuli’l-İstimâri’l-Ferensi ila ma baadi’l-herbi’l-âlemiyyeti’l-ûla 1882-1921, Gardâye: Cemʿiyyetü’t-Türâs, 2015.
Amara, Allaoua, L’ibadisme et la malikisation du Maghreb central: étude d’un processus long et complexe (ive–vie/xe–xiie siècle), L’ibadisme dans les sociétés de l’Islam médiéval, ed. Cyrille Aillet, 329-347, Berlin: De Gruyter, 2018.
Amat, Charles. Le M՚zab et les M՚zabites, Paris: Challamel, 1888.
Arşûm, Muhammed b. Bekir. el-Vâdih fi’t-tarihi’l-İslâmî, Cezayir, Matbaatu tikniyeti'l-elvân,1997.
Aʿuşt, Bakîr b. Said. Mizab yetekellemu târihiyyen, akaidiyyen, ictimaiyyen, Gardâye: yyk.
Avvâdi, Abdulkadir Azzam. Hicretu Sükkani vâdi Mizâb İla Tunus ve Devruhum fi’l-Hayat es-siyasîyye ve’l-Fikriyye et-Tunisyye, hilal 1881-1956, Adrar: Adrar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Azam, İbarahim b. Salih baba Hemmu. Osnu՚l-bân fi tarihi Vercelân, thk. İbrahim b. bekîr Behhaz, Suleyman b. Muhammed Bumakel, Gardâye: el-Alemiyye, 2013.
b. Abdullah, Salih Abu bakir. Eş-Şüra ve ed-dimokratiyye min Hilali Tecrübeti Nizami’l-Azzâbe bi vadi Mîzab, Batna: Batna üniversitesi, Yüksek Lısıns Tezi, 1991.
Baciyye, Salih. el-İbâdîyye bi՚l-Cerîd fi՚l-usûri՚l-islamiyyeti՚l-oula, Tunus: Dar Buslama, 1976.
Bağdâdî, Abû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm, Beyrut: Dâru՚l-Âfâk el-Cedîde, 1977.
Bebasse, İbrahim b. Mustafa. Süku’d-delâle fi vadi Mizâb, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Lisans Tezi, 1995.
Befleh, Muhammed. Tesuvuratu’t-talebe lt-tağayuri’l-İctimai fi’l-Müctemai’l-İbazi, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lısans Tezi, 1998.
Behhâz, İbrahim. "Nizamu’l-Azzâbe", Suviyk: yyk, 2004.
Belhâc, Kâsîm b. Ahmed eş-Şeyih. Maâlimu’n-nehda el-İslahiyye inda’l-İbâdîyye fi’l-Cezayir, Gardâye: Cem’iyyetü’t-Türas, 2011.
Belhâc, Kasim b. Ahmed Şieyh. Eş-Şeyih Ali Yahyâ Muammer ve menhecuhu fi arzi’l-Akîde, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lısıns Tezi, 1999.
Benras, Mahmoud. el-Fikru’l-nakdi inde İbn Reşik el-Kayrevani: dirase tatbikiyye ala kitabi’l-enmuzec, Saarbrücken: Noor Publishing, 1 Baskı, 2017.
Bougerzi, Suat. Mazouzi, Rabiaa. Sir’u-İnglâki’l-muctemai’l-mizâbî, Constantine: Constantine Üniversitesi, Yüksek Lısıns Tezi, 1998.
Brunhes, Jean. La Géographie humaine, Paris: Librairie Flix Alcan, 1925.
Buʿacîle, Neciyye el-Werrîmî el-İslâmu՚l-Haricî, Beyrut: Darut-Taliaa, 2006. Buamrîn, Seniyye. el-Hereketu’l-İlmiyye lnde İbâdîyyeti Cebeli’Dummur, Tunus: Tunus Üniversitesi, Lısans Tezi, 2006.
Buhccâm, Muhamed Nasır. el-Bu’du’r-Ruhi li haraketi’l-Azzâbe, Gardâye: Cemʿiyyetü’t-Türâs, 2007.
Buhecem, Muhammed Nasır el-Bu’du’r-ruhi li nizami halakati’l-Azzâbe, Gardâye: Cem’iyyetü’t Türas, 2007.
Bumedyen, Boudavud, Ticaret beni Mizab, Cezayir: Riyadu՚l-ulûm, 2006. Caʿbîrî, Ferhat b. Ali, Nizamu’l-Azzâbe inde’l-İbâdîyye’l-Vehbiyye fi Cerbe, Tunus: el-Metbaa el-Asriyye, 1975.
Caʿbîrî, Ferhat b. Ali. Nefehat mina՚s-siyer, Gardâye, yyk.
Caʿbîrî, Ferhat b. Ali. Vâdî Mizâb el-medinetu’d-devle, Gardâye: yyk.
Chekhab-Abudaya, Mounia. Analyse comparative de l’organisation urbaine des qsûr du Sud-Est algérien Rîgh, Miya, Mzâb et al-Manî’a, L’ibadisme dans les sociétés de l’Islam médiéval, ed. Cyrille Aillet, Berlin: De Gruyter, 2018.
Clavel, Eugène. Droit musulman: du statut personnel et des successions d’après les différents rites, et plus particulièrement d’après le rite hanafite, Paris: L. Larose, 1895.
Debbûz, Muhammed Ali. Aʿlâm el-İslâh fi’l-Cezayir, Constantine: Daru՚l-Baʿas, 1978.
Debbûz, Muhammed Ali. Nahdatü’l-Cezayir el-hadise ve sevratuhâ el-mübâreka, Cezayir: el-Meklebetu’l-Arabiyye, 1965.
Debbûz, Muhammed Ali. Tarihu’l-Mağribi’l-kebîr, Kahire: Dâru İhyâ՚ el-Kütüb el-ʿArebiyye, 1963.
Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân et-Temicârî. Tabakâtü’l-meşâʾih bi’l-Mağrib, thk. İbrâhim Tallây, Constantine: yyk.1397/1977.
el-Addali, Salim, el-Berradi: Hayatuhu ve asaruhu ve araohu el-akediyye, Tunus: Zeytuna Üniversitesi, Doktora Tezi, Tunus, 1982.
Émile Masqueray, Chronique d՚Abou Zakaria, Alger, İmprimerie de lʿAssociation ouveriere, 1878.
Esmâvî, Abdullah el-Muctemu’l-İbâdî et-teklidi, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lısıns Tezi, 1987.
Et Melviyye, Husyin b. Eş-Şiyh, El-Kanunu’l-ʿurfi el-Amâzigî, Cezayir: Dâr Huma, 2000.
Ettfeyyiş, Muhammed b. Yusuf. Er-Risâletu’ş-şafiyye fi bazı tevârihi ve ensâbi beni Mizâb ve fewaidu ohrâ, Gardâye: yyk.
Fehhar, Salih. Nizamu’t-talîmi’l-hur bi Vadi Mizâb, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
Ferhât, Amira. el-Havâric, fi’t-tarihi ve’s-siyseti ve’l-fikihi ve ilmi’l-Kelâm ve’l-hutebi ve’ş-şiiri ve’t-tarâ’if, Beyrut: Daru’l-Mehecce, 2009.
Hac İsa, İlyas b. Omer. Medinetu Vercelan, Dirasetun fi’n-Neşâti’l-İktisadi ve’l-Hayati’l-Fikriyye, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
Hac Said, Yusuf b. Bekir. Tarih beni Mizâb, Cezayir: yyk, 2006.
Halifat, Aved Muhammed. en-Nuzumu’l-ictimaiyye ve et-terbvîyye inde’l-İbaziyye fi İfrikiyye fi merheleti’l-kitmân, Maskat: Dar Mecdelavi, 1980.
Halifat, Aved Muhammed. et-Tenzimâtu’s-siyasîyye ve’l-İdariyye inde’l-İbadiyye fi merheleti’l-kitmân, (Maskat: Vizaret'l-Adel ve'l-Avkâf ve'ş-şueûnu'l-islaşiyye.
Halifat, Aved Muhammed. Nşatu’l-herke’l-İbâdîyye, Maskat: Dar Mecdelavi, 1978. Harekât, İbrahim. “Mağrib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27/ 314-318, Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Hecri, Zâhir. el-İbaziyye fi’l-Gerb el İslâmî, Maskat: Mektebetu’c-Cîli’s-Said, 2012.
Hevaca, Abdualaziz. ez-Zebtu’l-İctimâi ve Mu’avvikâtuhû fi’l-Muctamati’t-Teklîdiyye: Nizamu’l-Azzâbe Unmudecen, Dirase sosyo Antropolociyye, Gardâye: Mektebetul-Kitab el-Arabi, 2017.
Hevaca, Abdulaziz. Nizamu’l-Azzâbe fi vadi Mizâb beyine'r-refdi ve's-sebâti ve't-teğiyir min Hilal ru’yeti'eş-şebâb, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Lisans Tezi, 1994.
Hicâzi, Abdurraman, et-Terbiye՚l-İslâmiyye fi el-Keyravan fi՚l-kuruni՚l-Hicriyye՚s-selâse՚l-oula, Beyrut: el-Mektebetul-Asriyye, 1997.
Hicâzî, Abdurraman, Tetavvuru’l-fikr et-terbevi inde՚l-İbâdîyye fi şemali İfrikya, Beyrut: el-Mektebe՚l-Asrıyye, 2000.
Hübzi, Delile. el-’Arâu el-Kelâmiyye li Abi Yakub el-Vercelani, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Kulliyetu Usûli'd-din, Yüksek Lisanas Tezi, 2002.
İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisanu՚l-Arab, Beyrut: Dâr Sâdir, 1993.
Kasimî, Venise, el-Hayatu’l-ilmiyye fi Cezireti Cerbe, Tunus: Tunus Üniversitesi, 2006.
Kerrum, el-Hac Ahmed b. Hammu. Bezzin, Omer Ahmed, el-Eb՚âdü՚l-hadariyye li sirati halakati’l-Azzâbe fi’l-karni’l-hamisi’l-hicri, İbâdî Siyeri Uluslararası Sempozyumu, 27-28-29 Ekim, Tunus: Cem’iyyetü Cerbetü't-Tevasul, 2014.
Keşşar, Zekri b. Bayub. İʿâdet İntâc en-nemeti’l-umrânî el-kadîm ve’l-alakâtu’l-ictimaiyye et-teklidiyye, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lısans Tezi, 2007.
Laver, Rahime. Nizamu’l-Azzâbe inde İbâdîyyeti’l-Cezayir, beyine’l-mâdî ve’l-hâdir, Constantine: Amir Abdulkadir Üniversitesi, Yüksek Lısıns Tezi, 2000.
Lewicki, T. Makalatun muhtâra, Maskat: Beyitu’l-Geşşem, 2014.
Medeni, Ahmed Tevfik, Kitabu’l-Cezayir, Cezayir: Daru’l-Basâir, 2009.
Mekri, Samia. et-Talîm inda el-İbâdîyye fi Bilâdi’l-Mağrıp, Min sokuti’d-Devleti’r-Rüstemiyye ila Tesisi nizami’l-Azzâbe, Constantine: Constantine Üniversitesi, Yüksek Lısans, 2006.
Mermûrî, Beşir b. Ömer. Talimu’l-benât fi Mîzâb beyina’l-asaleti ve’l-hadâsa, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lısıns Tezi, 2001.
Mezhûdi, Mes’ud. el-İbadîyyetü fi’l-Mağribi’l-evsat münzü sukuti’d-devleti er-Rüstemiyye ila hicreti beni Hilâl İla bilâdi’l-Mağrib, Gardâya: Cemʿiyetu’t-Türâs, 1996.
Hassen, Mohamed. Le pouvoir almohado-hafside et les ibadites en Ifrîqiya, L’ibadisme dans les sociétés de l’Islam médiéval, ed. Cyrille Aillet, Berlin: De Gruyter, 2018.
Muammar, Ali Yahya. el-İbadiyye fi mevkibi՚t-tarih, Neş’etü’l-mezhebi’l-İbadî, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1964.
Muammar, Ali Yahya. el-İbâdîyyetü fi’l-Cezayir, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1979.
Muammer, Ali Yahyâ. el-İbadiyye beyne՚l-firaki՚l-İslamiyye, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
Nasır, Muhammed. Halkatu’l-Azzâbe ve devruha fi binei’l-müctemei’l-mescidi, Gardâye, Cem’iyyetü’t Türas, 1989.
Nâmî, ʿAmr Halîfe, Dirâsât ani’l-İbâdiyye, Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
Nasır, Muhamed. Menhecü’d-da’vati inde’l-İbâdîyye, Gardâya: Cem’iyyetü’t-Türas, 1999.
Nasır, Muhammed. Halkatu’l-Azzâbe ve devruha fi binei’l-müctemei’l-mescidi, Gardâye: Cem’iyyetü’t Türas.
Nouh, Abdullah. Enuzumu’t-Teklîdiyye el-urfiyye bi Vâdi Mizâb, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
Nûri, Hemmu Muhammed İsa. Devru’l-Mizabiyyin fi tarihi՚l-Cezayir, kdimen ve hadien, Cezayir: Dar Misahat el-Marife, 2015.
Robin, le commandant. Le Mzab et son annexion à la France, Alger: A. Jourdan, 1884.
Robinachi, Roberto. el-Azzâbe, çev. Lemîs Eş-Şecni, Epub: Müessesetü Tawalt es-Sakafiyye, 2006.
Sʿaudî, İsa Suleyman. Halakatü’l Azzâbe, Gardâye, yyk.
Sedki, Muhammed b. Ayyub. Es-Sire, Tecsîdun li’s-sulûki’l-misâli "Risâletun fi mevzuai’s-siyer", Gardâye: yyk. 2003.
Seyyabi, Abdullah b. Raşid. Rihleti ila vâdî Mizâb ve Cebel Nefüse, Maskat: yyk. 2011.
Sükhel, Nureddin. eş-Şeyih İbrahim Beyyûd ve Menhecuhu fi’l-İslâh, Constantine: Amir Abdulakadir Üniversitesi, Yüksek Lısans Tezi, 1995.
Süleyman b. Muhammed Muselmâl, el-İbâdîyye, ümmetu hadâre ve nizâm, Gardâye, yyk. 2014.
Şabani, Salaheddin. et-terbiyetu ve’t-telîm inde’l-İbâdîyye bi’l-Mağribi’l-İslâmî, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek lisans Tezi, 2004.
Şehbi, Abdulaziz. ez-Zevâya ve՚s-Sûfiyye ve’l-Azzâbe ve՚l-ihtilalu՚l-Ferensi fi՚l-Cezayir, Vehran: Darul-Garb, 2007.
Şemmâhî, Ebû’l-Abbas. Kitâbü’s-siyer, thk. Ahmed Hammûd es-Seyyâbî, Maskat: Vizaretü’t-Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1987.
Şeybânî, Muhamed Sad. Tarihu İbâdîyyeti Timazga, Tunus: JMC Plus. 2013.
Şihani, Hemmu İsa. el-Fikru’l-akadi İnda’ş-şeyih Beyyud ve asaruhu fi’l-İslâh, Gardâye: Cem’iyyetü’t Türas, 2011.
Şuvînî, Ali. Mesaletu՚l-İmame ve tetbikahatuha İnde՚l-İbâdîyye, Maskat: Durub Sekafiyye li-eneşr ve etevzi, 2016.
T. Lewicki, Dirâsât şemal İfrikiyye, çev. Ahmed Bumezku, Epub: Müessesetü Tawalt es-Sakafiyye, 2006.
Tağlat, Züheyr. El Fikru’s-Siyâsî el-İbâdî min Hilâli moallefâti Câbir b. Zayid, Sâlim b. Zekvân el-Hilalî ve el-Berrâdi ve Eş-Şemmâhî, Tunus: Mennûbe Üniversitesi, Yüksek Lısans Tezi, 2012.
Tağlât, Züheyr. el-Fikru’l-İbazi, et-teceliyat es-siyasîyye ve՚l-hadâriyye, Lattakia: Darul-Hivar, 2016.
Tallây, İbrahim. el-Mudunu’s-sebʿa fi vâdi Mizâb, Gardâye: Cem’iyyetü’t Türas.
Tebbâh, Yasin. Nizamu’l-Azzâbe bi Gardâye ve devruhu fi mükafeheti’l-cerîme, Bordj Bou Arreridj: El-Beşir el-İbrâmî Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Lisan Tezi, 2016.
Tellây, İbrahim. Mizâb beledu kifah, Constantine: Daru՚l-Baʿs, 1970.
Ûbekke, Ahmed. eş-Şeyih Abdurrahman bekillî min hilâl nedevâtihi ve fetâvâh, F’âliyât el-eyyâmi՚l-İlmiyye el-Vataniyye hevle eş-Şeyih Abdurrahman Bekillî -el-Bekrî- Gardâye: Mektebetü’s-safa’, 2002.
Visyânî, Abu’r-Rabi Suleyman. Siyeru՚l-Visyânî, thk. Omer b. Lükman hemmu Buasbana, Maskat: Vezaratü’t-Türas el-Kavmi ve’s-Sekafe, 2009.
Zeys, Ernest. Législation mozabite, son origine, ses sources, son présent, son avenir. Leçon d’ouverture faite à l’École de droit d’Alger, Alger: A. Jourdan, 1886.