“İbnü’l-vakt” ve “ebü’l-vakt” kavramlarının klasik Türk tasavvuf edebiyatındaki kullanımı

Tasavvuf ile ilgilenenler fark ederler ki seyr ü sülûk denilen yolda sûfînin pek çok vasfı ve makamı vardır. Bu makamların isimlerinin, tarikatların muhtelif ana ve ara kollarına göre de ayrıca farklı isimler aldığı göz önünde bulundurulursa, sayıları daha da artar. Tüm bu makam, vasıf ve sıfatlar, gördüğümüz kadarıyla şu iki kavramla ilgilidir; ibnü’l-vakt ve ebü’l-vakt. Tasavvufa göre ibnü’l-vakt, geçmiş ve gelecek kaygısından kurtulan ve yalnızca bugünü değerlendirmekle meşgul olan; ebü’l-vakt ise tüm zamanların endişesinden tamamen kurtulan kişi olarak tanımlanabilir. Yani bu iki kavram sâlikin, vakt ile ilişkisi bağlamında tüm seyr ü sülûk adlı manevi yolculuğunu iki ana kısma böler; ibnü’l-vakt olanlar ve ol[a]mayanlar. Çalışmada önce bu iki kavramın İbnü’l-Arabî, İmâm-ı Rabbânî, Kuşeyrî ve Sühreverdî’nin tasavvufun temel klasikleri ve ana referans kaynakları sayılan muhtelif eserlerinden referansla literatürde nasıl geçtiği ele alınacak; daha sonra, klasik Türk tasavvuf edebiyatının önde gelen isimleri olan Mevlânâ, Niyâzî-i Mısrî, Askerî, Bursevî ve Usûlî’nin şiirlerinden hareketle bu kavramların bizzat mutasavvıf şairlerce nasıl algılandıkları ortaya konulacaktır. Araştırmaya bu mutasavvıf şairlerin dâhil edilmesinin sebebi ise temsil ettikleri yahut mensubu oldukları Mevlevîlik, Gülşenîlik, Halvetîlik vb. Türk tasavvufunun farklı ekollerinin meseleye nasıl baktığını ortaya koyabilmektir. Yine örneklem yapılırken ibnü’l-vakt ve ebü’l-vakt kavramlarının bilhassa lafzen veya mealen doğrudan birlikte geçtiği yerler tercih edildi. Sonuç itibariyle bu çalışmada ibnü’l-vakt ve ebü’l-vakt kavramlarının tanımları yapıldı, tasavvuf edebiyatındaki kullanımları tespit edildi, İnsan-zaman münasebetinin psikolojik boyutunu ihtiva eden bu kavramların, şairlerce nasıl algılandığı ortaya konularak bazı değerlendirmeler yapıldı.

Anahtar Kelimeler:

İbnü’l-vakt, Ebü’l-vakt, klasik Türk tasavvuf edebiyatı, divan edebiyatı, zaman

The usage of the concepts of “ibn al-waqt” and “abu al-waqt” in classical Turkish sufi literature

According to Sufism, ibn al-waqt can be described as a person who got rid of the anxiety of the past and the future and who only deals with the present; Abu al-waqt can be defined as a person who completely relieved from time-related problems. Those who are interested in Sufism realize that there are many maqams of Sufî in the mystical path called seyr u suluk. All these maqams are related to the following two concepts as far as we can see; ibn al-waqt and abu al-waqt. In other words, these two concepts divide the whole concept of seyr u suluk into two main parts in the context of the relation of salik to the time. Firstly the works of Ibn Arabi, Rabbani, Al-Qushayri, and Suhrawardî have scanned. Then we looked into works of sufi poets such as Mevlânâ, Niyâzî-i Mısrî, Askerî, Bursevî and Usûlî. For the study, the Sufi poets are chosen who represent different schools of Turkish Sufism such as Mavlaviyya, Gulshaniyya, Khalvatiyya, etc. in order to detect if they differ from each other. Again, during the sampling, the places where the terms of ibn al-vaqt and abu al-vaqt are mentioned together were preferred. As a result, in this study, definitions of the concepts of ibn al-waqt and abu al-waqt were made; Their usage in the Sufi literature was determined; Some evaluations were made by revealing how these concepts, which include the psychological dimension of the human-time relationship, were perceived by poets.

Keywords:

Ibn al-waqt, Abu al-waqt, Classical Turkish Sufi Literature, Divan Literature, time,

PDF

___

Aktan, H. (2000). İhyâ. DİA. (Cilt. 22, ss. 7-9). İstanbul: TDV.
Askerî Muhammed. (2007). Askerî Muhammed, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği, Dîvânının Tenkitli Metni. Haz. Mehmet Sarı. Ankara: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
Ceyhan, S. (2012). Vakit. DİA. (Cilt. 42, ss. 491-492). İstanbul: TDV.
Ceyhan, S. (2012). Niyâzî-i Mısrî’nin Tuhfetü’l-Uşşâk Adlı Eserinde Mârifet. Elmalı’da İlmî ve İrfânî Eğitim Geleneğimiz. (ss. 83-135). Antalya: Kutlu Avcı.
Demirci, M. (1997). Hal. DİA. (Cilt. 15, ss. 216-218). İstanbul: TDV.
Ebü’l-Alâ Afîfî. (2011). Et-Ta‘lîkât ‘alâ Fusûsi’l-Hikem. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz.
El-Kuşeyrî, Abdü’l-Kerim B. Havâzin. (1978). Risâle-i Kuşeyrî. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh.
Glasse, C. (2003). Ibn al-Waqt. New Encyclopedia of Islam: A Revised Edition of the Concise Encyclopedia of Islam. (ss. 202-203). Walnut Creek, Lanham, New York: AltaMira.
Günaydın, A. (2019). Tasavvufi Bir Terim Olan “İbnü’l-Vakt” Mefhumunun Askerî Muhammed Dîvânındaki Kullanımı. VIII. Uluslararası Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı (ss. 127-136). Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi.
Hökelekli, H. (2000). İdrak. DİA. (Cilt. 21, ss. 477-478). İstanbul: TDV.
İmâm-ı Rabbânî. (2017). Mektûbât Tercemesi. Çev. Hüseyin Hilmi Işık. İstanbul: Hakîkat.
Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2014). Mesnevî Şerhi. Haz. Tahir’ül Mevlevi. İstanbul: Şamil.
Özköse, K. (2006). İbnü'l-Vakt Ya Da Ebu'l-Vakt Olabilmek. Somuncu Baba, (64), 22-25.
Sayın, E. (2012). Tasavvuf ve Psikoloji Açısından İbnü’l-Vakt Anlayışının Etkileri. Marife, (Kış), 177-190.
Şihâbüddîn, Sühreverdî. (2010). Gerçek Tasavvuf (Avârifü’l-Meârif). Ter. Dilâver Selvi. İstanbul: Semerkand.
Tatçı, M.; Özay İ. (2014). Niyâzî-i Mısrî Dîvânı Şerhi. İstanbul: H yayınları.
Uludağ, S. (1988). Abd. DİA. (Cilt. 1, ss. 57-58). İstanbul: TDV.
Uludağ, S. (1991). Ân-ı Dâim. DİA. (Cilt. 3, ss. 101). İstanbul: TDV.
Uludağ, S. (2011). Tasfiye. DİA, (Cilt. 40, ss. 127-128). İstanbul: TDV.
Ulupınar, H. (2018). Şâh Velî Ayıntâbî’nin “Bikru’l-Vakt Fî Ma’rifeti Sülûki İbni’l-Vakt ve Ebi’l-Vakt” Adlı Risalesi ve Kalbin Makamları. Social Sciences Studies Journal, 4 (16), 1304-1315.
Usûlî, Vardaryeniceli. (2018). Dîvân. Haz. Mustafa İsen. Ankara: Akçağ.
Yıldırım, A. (2015). Bir Tasavvuf Düsturu Olarak “Ân-ı Dâim”, “İbnü’l-Vakt”, “Ebu’l-Vakt” Düşüncelerinin Klasik Türk Şiirine Yansımaları. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 3 (7), 145-154.
Yurtsever, M. M. (1990). İsmâil Hakkî Dîvânı (İnceleme-Metin), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Bursa.
Yürektürk, T. (2010). Tasavvufta Vakt Kavramı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van.