Çağatayca pūye urmak fiili üzerine etimolojik bir deneme

Bu makalede Molla Muhammed Timur’un Âsâru’l-İmâmiyye adlı Çağatayca Kelîle ve Dimne Tercümesi’nde geçen pūye urmak birleşik fiili ile Ordu yöresi ağızlarında kullanılan puymak fiili arasındaki etimolojik ilişki üzerinde durulmuştur. Mevcut bilgiler ve kaynaklar ışığında pūye urmak fiilinin birinci kısmı pūye’nin Farsça, پوییدن pūyîden “koşma, hızlı hareket etme” mastarının müteradif biçimleri olan پوى pūy~پو pū “koşma, araştırma”, پوينده pūyende “koşan, koşucu”, پويه pūye “koşma, hızlı yürüme, koşarcasına gitme” پويان pūyân “koşan, koşarcasına yürüyen, hızlı yürüyen” kelimeleri ile aynı kelime olduğu anlaşılmaktadır. Pūye urmak fiili zaman içerisinde fonetik değişikliğe uğrayarak Ordu yöresi ağızlarında puymak “uçmak, koşmak, hızla hareket etmek, kaçmak, eğimli bir yerden aşağıya doğru koşarak inmek, hızlıca gitmek” kök fiiline dönüştüğünü düşünmekteyiz. Fiilin köken değiştirerek Farsçadan Türkçeye dönüşümü pūye urmak isim+ yardımcı eylem biçiminden sonra kısalarak puymak biçimine dönüşmesiyle meydana gelmiş olmalıdır. Bu şekilde Farsça menşeli bir kelime köken değiştirerek hem Türkçeleşmiş hem de p>f değişimi sonucu görünüş olarak başka bir Türkçe fiil olan fıymak’a benzediği için teşhis edilmesi zor bir biçime dönüşmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Pūye urmak, puymak, Çağatay Türkçesi, Ordu yöresi ağızları, köken değişikliği

An etymological essay on the chagatai verb puye urmak

In this article it was emphasized on the etymological relation between the biverb puye urmak and the verb puymak which exists in Ordu region’s dialect, the verb puye urmak used in Chagatai translation Kelile and Dimne of Molla Muhammed Timur’s work named Asaru’l-Imamiyye. According to the current info and resources it can be understood that the first part of the verb puye urmak is synonymous with the Persian verb puyiden’s پوییدن infinitive form meaning پوى puy~پو pu “to run, to search”, puyende پوينده “runner”, puye پويه “to run, to walk quickly, to walk as running”. We believe that the verb puye urmak was shifted phonetically in time and within Ordu region dialects it was transformed into puymak “to fly, to run, to move fast, to escape, to run downward through a slope, to go fast”. Its transformation should be realized via shifting of the root of the verb while transforming from Persian to Turkish via shortening of puye urmak noun-auxiliary verb to puymak. Thus a Persian originated word altered its root, became a Turkish word and because of p>f alteration and its resemblance to another Turkish verb fıymak its identification became very challenging.

Keywords:

Puye urmak, puymak, Chagatai Turkish, Ordu region dialects, root transformation,

PDF

___

Âsâru’l-İmâmiyye, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü, 6269, Leiden, Hollanda.
Aydın, M. (2005). Aybastı ağzı (inceleme, metin, sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press.
Çimen, F. (2015). Çağatayca Bir Hayvan Adı Üzerine Etimolojik Bir Deneme. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (6), 73-80.
Çimen, F. (2022). Molla Muhammed Timur Âsâru’l-İmâmiyye Çağatayca Kelile ve Dimne Tercümesi inceleme, metin, dizin-sözlük. DBY Yayınları.
Demir, N. (2001). Ordu ili ve yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Duman, M (2010). “Toplumsal gelişmenin ağızlara etkisi: anadilimiz ölüyor mu?”, I. Uluslararası Türk Diyalektolojisi Çalıştayı, 15-20 Mayıs 2008. Gazi Magosa/Kıbrıs Türk Dilleri Araştırmaları, (20) 99-112.
Eckmann, J. (2005). Çağatayca el kitabı, çev. Günay Karaağaç. Akçağ Yayınları.
Erbay, F. (2008). W. Radloff’un ‘Opit Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ Adlı Eseri ve Eserde Geçen Çagatay Türkçesine Ait Kelimelerin İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü, Bizim Büro Basım Evi.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kaçalin, S. M. (2011). Nevayi’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar El-lugatu’nneva’iyye ve’l-istişhadatu’l-cağata’iyye: giriş-metin-dizinler-tıpkıbaskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kara, M. (2004). Ayrı düşmüş kelimeler. Çağlar Yayınları.
Karahan, L. (2014). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kelîle ve Dimne, Özbekistan Fenler Akademisi, Ebu Rayhan Birūnî Şarkşinaslık Enstitüsü, Yazma Eserler Bölümü, P11307, Taşkent, Özbekistan.
Lugatname-i Dehkhoda, https://abadis.ir/dehkhoda/
Marufov, M. (1981). Özbek tilining izahli lügati ı-ıı.
Nişanyan, S. (2003). Sözlerin Soyağacı, Adam Yayınları.
Ötüken Sözlüğü, http://www.otukensozluk.com/
Räsänen, M. (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen.
Sevortyan, E. V. (1978). Etimologiçeskiy slovar Turkskih yazıkov: opşetyurkskie mejtyurkskie osnovı na bukvı. B. Akademiya Nauk SSSR.
Stachowski, M. (2011). Etimoloji, Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
Süleyman, E. B. (1298). Lügat-ı Çağatay ve Türk-i Osmani. Mihran Matbaası.
Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügatı. Simurg Yayınları.
Türk Dil Kurumu Sözlükleri, Derleme Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/
Türk Dil Kurumu Sözlükleri, Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/
Türk Dil Kurumu Sözlükleri, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/
Türk Dil Kurumu Sözlükleri, Tarama Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/
Uygur Tilining İzahlık Lugati, Sincan Halk Neşriyatı, Sincan, 1999.
Zülfikar, H. (2018). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, İnceleme, Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.