Azerbaycan Türkçesinde duygu fiillerinin anlam bilimsel yapı görünümleri

Mental fiillerin bir alt sınıfı olan duygu fiilleri; zihnin üzüntü, korku, iğrenme, haz, sevgi, şaşkınlık, utanç, öfke gibi bir duygunun ya da duyguların tesirinde olma faaliyetini kısacası “duygulanma” süreçlerini ifade eden fiillerdir. Günümüz dil bilimi çalışmalarında fiillerin, cümlede yönetici konumunda bulunmaları sebebiyle, ait oldukları anlam bilimsel fiil kategorisi içerisinde daha doğru anlaşılabilmesi için anlamları gereği bir arada bulunabilecekleri üyelerin ve bu üyelerin söz konusu fiiller ile semantik ilişkisinin belirlenmesinin bir ön koşul olarak görüldüğü söylenebilir. Bu çalışmanın amacı Azerbaycan Türkçesinde duygu fiillerinin anlam bilimsel yapı görünümlerini sunmaktır. Bu nedenle öncelikle Türkiye’de ve dünyada yapılan dil bilimi çalışmalarında duygu fiilleri ile ilgili oluşturulan kavramsal çerçeve değerlendirilmiş ve ardından durum dil bilgisi ışığında Azerbaycan Türkçesindeki duygu fiillerinin semantik rolleri belirlenmiştir. Deneyimci, içerik ve uyarıcı; duygu fiillerinin anlam bilimsel yapısında bulunan temel semantik roller olarak benimsenmiştir. Azerbaycan Türkçesindeki duygu fiillerinin söz konusu semantik rollerden meydana gelen beş farklı anlam bilimsel yapı sergilediği tespit edilmiştir. Duygu fiillerinin anlam bilimsel özelliklerini betimleyen bu inceleme aynı zamanda Azerbaycan Türkçesindeki duygu fiilleri için yeni bir sınıflandırma niteliği taşımaktadır. Bu araştırmanın fiil sınıflandırma çalışmalarının yanı sıra sözlük bilimi, sözcük bilimi, söz dizimi ve Azerbaycan Türkçesinin öğretimi gibi alanlara da katkıda bulunacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan Türkçesi, duygu fiilleri, semantik rol, anlam bilimsel yapı

Semantic structure aspects of emotion verbs in Azerbaijan Turkish

As a subclass of mental verbs, emotion verbs are verbs expressing the activity of the mind to be under the influence of an emotion or emotions such as sadness, fear, disgust, pleasure, love, surprise, shame, anger in other words, the processes of being "emotional". In today's linguistics studies, it can be stated that since the verbs are in the executive position in the sentence, it is seen as a prerequisite to determine the members that the verbs can coexist with due to their meanings and the semantic relationship of these members with the verbs in question so that they can be understood more accurately within the semantic verb category they belong to. The aim of this study is to present the semantic structure aspects of emotion verbs in Azerbaijan Turkish. For this reason, first of all, the conceptual framework of emotion verbs in linguistics studies in Turkey and in the world was evaluated, and then the semantic roles of emotion verbs in Azerbaijan Turkish were determined in the light of case grammar. Experiential, content and stimulus have been adopted as the basic semantic roles in the semantic structure of emotion verbs. It has been determined that emotion verbs in Azerbaijan Turkish exhibit five different semantic structures consisting of these semantic roles. This study, which describes the semantic features of emotion verbs, is also a new classification for emotion verbs in Azerbaijan Turkish. It is thought that this research will contribute to fields such as lexicology, logology, syntax and teaching Azerbaijan Turkish, as well as verb classification studies.

Keywords:

Azerbaijan Turkish, emotion verbs, semantic role, semantic structure,

PDF

___

Acar, E. (2019). Codex Cumanicus’ta Bulunan Mental Fiillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8/3, 1276-1292.
ADİL = Azärbaycan Milli Elmlär Akademiyası Näsimi Adına Dilçilik İnstitutu (2006). Azärbaycan Dilinin İzahlı Lüğäti. Bakı: Şärq-Qärb.
ANA = Azärbaycan Näsri Antologiyası, V Cild. (2006). Bakı: Şärq-Qärb.
Anar. (2003). Äsärlär, I Cild. Bakı: Nurlan.
Argunşah, M., Boz, F. (2022). 15. Yüzyıl Anadolu Türkçesinde Negatif Temel Duygu Fiilleri. International Journal of Humanities and Education, 8/17, 190-207.
Aydın Özkan, I. (2018). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem. Ankara: Gece Akademi.
Aydoğmuş, E. (2021). Özbek Türkçesinde mental fiiller. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22, 135-151.
Bayraktar, F. S. (2017). Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Türkçe Mental Fiiller Üzerine. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (25-28 Eylül 2017, Bükreş, Romanya) Bildiri Kitabı, 458-466.
Biber, D., Johansson, S., Leech, G., Conrad, S., Finegan, E. (2007). Grammar of Spoken and Written English. London: Longman.
Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ankara.
Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Haldeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu (6-7-8- Eylül 2006) Bildiriler II, Denizli, 307-314.
Belletti, A., Rizzi L. (1988). Psych-Verbs and θ-Theory. Natural Language & Linguistic Theory, 6/3, 291-352.
Cabbarlı, C. (2005). Äsärläri, I Cild. Bakı: Şärq-Qärb.
Croft, W. (1993). Case Marking and The Semantics of Mental Verbs. Semantics and The Lexicon (Ed. J. Pustejovsky) Dordrecht: Kluwer Academic Publisher, 55-72.
Çelik, T. (2021). Risale-i Kudsiyye’de Mental Fiiller ve Dizin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kastamonu.
Doğan, N. (2017). Türkçe Fiillerin Anlam Bilimsel Sınıfları. I. Uluslararası Dil ve Edebiyatta Modernleşme ve Gelenek Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 223-252.
Dolati Darabadi, M. (2018). Nehcü’l Feradis’te Mental Fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3/1, 85-113.
Dowty, D. (1991). Thematic Proto-Roles and Argument Selection. Language, 67/3, 547-619.
e-GTS = TÜRK DİL KURUMU (2022). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 27.06.2022)
Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin “İstem”e Göre Anlam Değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004), Ankara: TDK Yayınları, 939-949.
Erdem, M. (2016). Türkçede Fiiller ve Sınıflandırma Sorunları. Turkish Studies, 11/20, 185-200.
Fábregas, A., Marín, R., McNally L. (2012). From Psych Verbs to Nouns. Telicity, Change, and State: A Cross-Categorial View of Event Structure (Ed. V. Demonte and L. McNally), Oxford: Oxford University Press, 162-184.
Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2016). Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Fillmore, C. J. (2003). Valency and Semantic Roles: the Concept of Deep Structure Case. Dependenz und Valenz - Dependency and Valency: Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung - An International Handbook of Contemporary Research, 1/1, Halbband. Berlin - New York: Walter de Gruyter, 457-475.
Fillmore, C. J. (2006). Frame Semantics. Cognitive Linguistics: Basic Readings. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 373-400.
Goleman, D. (2021). Duygusal Zekâ Neden IQ’dan Daha Önemlidir? (Çev. Banu Seçkin Yüksel) İstanbul: Varlık Yayınları.
Götz-Votteler, K. (2007). Describing Semantic Valency. Valency: Theoretical, Descriptive and Cognitive Issues. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 37-49.
Halliday, M. A. K. (2014). Halliday’s Introduction to Functional Grammar. London and NewYork: Routledge.
Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Isse, Y. (2008). On Psych Verbs in English and Japanese. Fukuoka University Review of Literature and Humanities, 39/4, 967-984.
İbe, P. (2004a). Psych Verbs in Turkish: A Structural And Semantic Analysis (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
İbe, P. (2004b). Türkçe Ruh Durumu Eylemleri İçin Bir Sınıflama Önerisi. Dil ve Edebiyat Dergisi, 1/1, 35-45.
İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde Duygu Fiilleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Johnson, L., Oatley, K. (1989). The Language of Emotions: An Analysis of A Semantic Field. Cognition & Emotion, 3/2, 81-123.
Kalkan, N. (2016). Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller. Actual Problems of Turkic Studies, St. Petersburg, 177-186.
Kuliev, G. K. (1992). Semantika Glagolov v Tyurkskih Yazıkah. Baku: Akademiya Nauk Azerbaydjana İnstitut Yazıkoznaniya imeni Nasimi.
Levin, B. (1993). English Verb Classes and Alternations. Chicago: The University of Chicago Press.
Levin, B., Rappaport Hovav, M. (2005). Argument Realization. New York: Cambridge University Press.
Lock, G. (1996). Functional English Grammar An Introduction for Second Language Teachers. United Kingdom: Cambridge University Press.
Longacre, R. E. (1976). An Anatomy of Speech Notions. Lisse: The Peter De Ridder Press.
Mathieu, Y. Y. (2005). A Computational Semantic Lexicon of French Verbs of Emotion. Computing Affect And Attitude In Text: Theory And Applications. Dordrecht: Springer, 109-124.
Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. R., Sitarenios, G. (2001). Emotional Intelligence as a Standard Intelligence. Emotion, 1/3, 232-242.
Özeren, M., Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 203-224.
Öztürk, S. (2015). Saltuk-Nâme’de Mental Fiiller. 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu -Bildiriler, 323-340.
Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni Olan Şeyyat Hamza’nin Yūsuf U Zeliha Mesnevisinde Mental Fiiller. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6/12, 157-171.
Seçkin, K. (2014). Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, II. Cilt, Bursa, 921-929.
Seçkin, K. (2020). Eski Türkçe Metinlerden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Konya: Palet Yayınları.
Soydan, S. (2018). Tarama Sözlüğünün İlk İki Cildindeki Duygu Fiilleri Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, 13/5, 471-493.
Soydan, S., Özkan Şen, A. (2019). Kutadgu Bilig’deki Bazı Duygu Fiilleri Üzerine Bir Değerlendirme. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kapsosbil Sempozyum Özel Sayı, 1/2, 27-32.
Soydan, S., Özkan Şen, A. (2021). Kutadgu Bilig’de Tespit Edilen Bazı Duygu Fiilleri. Söylem Filoloji Dergisi, 6/1, 247-257.
Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Şahin, S. (2012b). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/4, 45-62.
Şahin, S. (2013). Eski Türkçede Duygu Fiilleri. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiri Kitabı II, 341-349.
Tesnière, L. (2015). Elements of Structural Syntax. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
Vahabzadä, B. (2004). Seçilmiş Äsärläri, II Cild. Bakı: Öndär Näşriyyat.
Van Valin, R. D. (2004). Semantic Macroroles in Role and Reference Grammar. Semantische Rollen (Ed. Rolf Kailuweit and Martin Hummel), Germany: Gunter Narr Verlag Tübingen, 62-82.
Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/1, 17-51.
Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesinde Duygu Fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7/4, 100-111.
Yegin, A. (2019). Mental Fiil Kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf u Zelihā Mesnevisinde Mental Fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4/1, 51-74.
Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar. Gazi Türkiyat, 26, 105-125.