320337

Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde yer alan ‘hasta’ ve ‘hastalık’ söz varlığı

Kelime hazinesi geniş olan zengin anlam dünyasına sahip Türkçenin tüm dönemlerinde söz varlığı ve söz varlığı ile yapılan çalışmalar oldukça önemlidir. Bir dilin söz varlığı o dilin güzelliklerini ortaya çıkarması açısından en önemli araçtır ve dilin gücünü ortaya koymaktadır. Söz varlığı çalışmaları döneme ışık tutar ve dönemin siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik durumu hakkında bilgi verir. Söz varlığının kapsadığı terimlerden alt başlık olarak alabileceğimiz tıpta bu konuda oldukça geniş bir alandır. Geçmişten günümüze kadar hep var olmuştur. İnsanlık, tarihi boyunca veba, kara ölüm gibi ölümcül hastalıklarla mücadele etmiştir. Bu salgın hastalıkların insanlık tarihinde oldukça büyük sonuçları olmuştur. Bu durumdan sadece sağlık alanı değil; tarih, coğrafya, edebiyat gibi birçok alan etkilenmiştir. Bu etkileşimin yansımaları olmuştur. Bu yansımalardan edebiyat tarihi etkilenerek alana yön vermiş ve yazarlar bu salgınları eserlerine kadar taşımışlardır. İnsanoğlu sağlığı bozulduğunda tedavi sürecinde çeşitli tecrübeler elde etmiştir. Bu süreçte yeni terimler kazanılmış veya kazanılmış olan terim için değişikliklere gidilmiştir. Bu terimler bölgeden bölgeye, dillerde ve lehçelerde farklılıklar göstermektedir. Bu yüzden incelenmesi ehemmiyet gösterir. 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına dek süregelen Çağatay Türkçesi, söz varlığı açısından bizlere konu hakkında geniş bir yelpaze sunmaktadır. Çalışmamıza konu olan Çağatay Türkçesi döneminde hasta ve hastalık terimleri taranmış, bu terimler hakkında sözlükler, eserler ve makalelerden faydalanılarak benzerlikler ve farklılıklar karşılaştırılmıştır. Terimlere dayalı inceleme ve tanıklamalara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, hasta, hastalık terimleri, hastalık isimleri, söz varlığı

PDF

___

Abik, Ayşehan Deniz (1993). Alī Şīr Nevāyī’nin risaleleri tārīḫ-i enbiyā ve ḫukemā, tārīḫ-i mülūk-ı ‘acem, münşeāt. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Ağırman Yılmaz, Serra & Tokaç, Mahmut (2022). “Osmanlı tıbbında deri hastalıkları terminolojisi.” Anadolu Tıbbı Dergisi, 1(1): 1-11.
Akgül, Seda (2020) Bâbürnâme’nin Haydarâbâd nüshasının transkripsiyonu ve söz dizimi incelemesi. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Alan, Sümeyra (2023). “Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde psikolojik bir rahatsızlık: delilik olgusu.” Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 13(1), 372-384.
Aynacı, Mihrican (2012). “Divan şiirinde geçen göz hastalıklarının klâsik dönem tıp metinleri ekseninde değerlendirilmesi.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9(9): 29-48.
Bapaeva, Janyl-Myrza (2015). Göç nedeniyle Van Kırgızlarının sosyo-kültürel yapısında oluşan değişimler: halkbilimi verilerine göre bir inceleme. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Batmaz, Macidegül (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri. Yüksek lisans tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Bayat, Ali Haydar (2003). “Dîvânü lûgati't-türk'te tıbbî terminoloji”. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 9, 103-122.
Bayat, Ali Haydar & Okumuş, Necdet (2004). Muhammed Bin Mahmûd-ı Şirvânî, mürşid (göz hastalıkları). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Bayraktar, Nesrin (2006). “Kavram ve anlam boyutunda sarı ve tonları.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(20): 209-218.
Berbercan, Mehmet Turgut (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin). Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Bulut, Fatma (2009). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e tehlikeli bir miras: “frengi”. Tarih Okulu Dergisi, 2009 (III): 109-123.
Bülbül, Beyhan & Hacımustafaoğlu, Mustafa (2020). “Kızamık enfeksiyonu ve korunma.” Klinik Tıp Pediatri Dergisi, 12, 5-12.
Bülbül Oğuz, Betül (2021). “Türkçe sözlüklere göre “salgın” kavram alanı.” Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(2), 233-252.
Çavdar, Ayşenur. “Günümüz Türk halk hekimliğinde İslâm öncesi türk tıbbının izleri”. I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri (İstanbul-17-19 Şubat 1988). Ankara: TTK, 1992: 309-313.
Çelik, Ülkü (1993). Ali Şīr Nevāyī, leylī vü mecnūn (gramer-metin-dizin). Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Develioğlu, Ferit (2013). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Ak Aydın Kitap Evi Yayınları.
Doğan, Halil (2019). Kitabu’l Sihri Batıl Havassul Havas. (havaskitaplarim.net, erişim tarihi: 04.08.2023)
Doğan, Levent & Gülvodina, Gonca (2018). “Türkmen Türkçesinde kullanılan tıp terimleri ve hastalık adları.” Handan Asude Başal, Yasemin Ulutürk & Mine Nazan Kerimak Öner (Ed.). Modern Dönemde Edebiyat, Eğitim, İktisat ve Mühendislik içinde (ss. 57-70), Ankara: Berikan Matbaacılık.
Doğan, Ş. (2011). “XV.-XVIII. yüzyıllar arasında anadolu sahasında Türkçe yazılmış tıp ve eczacılık sözlükleri.” IV. Uluslararası Dünya Dili Türk Sempozyumu Bildiri Kitabı, C. II, Muğla, Aralık 2011, 103-114.
Dökmeci, İsmet (2006). Tıp terimleri sözlüğü. İstanbul: İstanbul Medical Yayıncılık.
Eraslan, Kemal (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erbay, Fatih (2003). Muḥammed Bin Aḥmedü’z-Zāhid’e ait çağatayca bir fıkıh kitabı (inceleme-metin-sözlük). Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Ercilasun, Ahmet Bican, vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Eren, Hasan (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
Ertaş, Mehmet Yaşar & Eğnim, Kağan (2011). “Evliya Çelebi seyahatnamesinde hastalıklar.” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 83-108.
Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Güneşer, Ramazan & Kırımlıoğlu, Nurdan (2022). “Yozgat İli Halk Hekimliği Kapsamında “Bakır Basması’’ Hastalığı ve Tedavisi: Bir Kadın Şifacının Uygulaması". Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 12(2), 321-333.
Güzeldir, Muharrem (2002). Abuşḳa lügati (giriş-metin-indeks). Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Kaçalin, Mustafa S. (2011). Niyāzi, Nevâyî’nin sözleri ve çağatayca tanıklar, el lüġātu’n-nevā’iyye ve’l iştihādātu’l-çaġatā’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karaağaç, Günay (1997). Lutfî divanı (giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karakurt, Deniz (2017). Türk dillerinden Anadolu Türkçesine aktarma sözlüğü. F-Klavye/E-Kitap.
Karasoy, Yakup (1989). Şiban Han divânı (inceleme-metin). Doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Kargı Ölmez, Zuhal (1988). Şecere-i terākime (metin-gramer-dizin). Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Kaya, Önal (1989). Ali Şīr Nevāyī, fevāyidü’l-kiber (inceleme-metin-dizin). Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Koç, Aylin (2010). “Hastalık isimlerinde örtmece.” Türk Dünyası Araştırmaları, 188, 77-94.
Köktekin, Kâzım (2007). “Hazâinü’s-Saadât’ta geçen tıp terimleri.” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35, 13-27.
Köktekin, Kâzım (2007). Yusuf Emirî divanı. Erzurum: Fenomen Yayınları.
Kuyumcu, Elif (2020). “Renk kavramının Türkçedeki ifade özellikleri.” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7(1), 513-538.
Ölmez, Zuhal (1993). Mahbūbü’l kulūb (metin-gramer-dizin). Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Önel, Arzu (2010). “Elazığ ve Malatya illeri yabani tavşan (lepus europaeus pallas, 1778) populasyonlarının geometrik morfometrik yöntemler kullanılarak karşılaştırılması.” Doktora tezi, Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Elazığ.
Önler, Zafer (2006). “Divânü lügâti't-türk ve kutadgu bilig’de tıp terimleri.” Kebikeç, 22, 135-150.
Özdemir, Oya & Kanyılmaz, Dilek (2004). “Yeni eliminasyon hedefi: kızamık ve epidemiyolojisi.” Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 57(1), 31-38.
Özdemir, Faruk (2015). “Semantik ve analitik açıdan Kur’ân’da “maraz” ve türevleri.” Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6(12), 49-76.
Özlü, Zeynel & Çay, Mustafa Murat (2020). “19.yüzyılda Osmanlı Devleti’nde salgın hastalıklarla mücadele ve frengi hastalığı.” Mehmet Ali Yıldırım (Ed.). Koronavirüs pandemisi ve geçmişten günümüze salgın hastalıklar içinde (ss. 168-197). Kilis.
Öztürk, Murat (2020). “Divan şiirinde veba.” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Salgın Hastalıklar Özel Sayısı, 125-154.
Parıldar, Hülya (2020). “Tarihte bulaşıcı hastalık salgınları.” Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dergisi, 30, 19-26.
Pavet de Courteille, Abel (1870). El-lügatü’l Nevāiyye ve’l-istişhādātü’l-Çagatāiyye, dictionnaire turc oriental. Paris. MDCCCLXX.
Polat, Ülkü (2022). “Eski Uygurcada agrıg, ig, kegen, kem, tikig, toga “hastalık, ağrı, sızı”.” TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 10(29), 129-149.
Radloff, Wilhelm (1893-1899). Versuch eines Wörterbuchs der Türk dialecte (opıt Slovarya Tyurkskih nareçiy). T. I 1893, T. II 1899. Sanktpeterburg.
Sarıyev, Berdi (2008). “Divan’da göz ve göz hastalıklarıyla ilgili sözcükler üzerine bir inceleme.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(4), 13-23.
Şahin, Esma (2011). “Baki divanına göre 16. yüzyıl osmanlı toplum hayatı.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Şeyh Süleymân Efendi Buhârî (1298). Lugat-i çağatay ve türkî-i osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası.
Şimşek, Erhan & Keskin, Ahmet & Dağcıoğlu, Basri Furkan (2019). “Sık rastlanan ve sık atlanan hastalık uyuz: olgu sunumu.” Ankara Medical Journal, 19(1) , 205-209.
Tavkul, Ufuk (2016). “Karaçay-Malkar Türkçesinde hastalık adları ve bununla ilgili bazı fiiller, deyimler ve atasözleri.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 13(3), 111-122.
Tietze, Andreas (2002). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. İstanbul&Wien: Simurg Yayınları.
Turan, Rawish (2015). Risâle-i hıfz-ı sıhhat-ı ahâli (40.-79. Varaklar Arası) (Dil İncelemesi-Metin-Sözlük). Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Türkay, Kaya (1988). Bedāyi‘u’l-vasaṭ (inceleme-metin-dizin). Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Türkmen, Seyfullah (2006a). Eski anadolu türkçesi tıp terimleri. Doktora tezi, Kırıkkale Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
Türkmen, Seyfullah (2006b). “kurlugan” kelimesinin kökeni üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, 19, 471-476
Uçar, İlyas (2017). “Hz. peygamber zamanında Medîne’de ortaya çıkan hastalıklar ve tedavi yöntemleri.” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(8), 196-218.
Ülger, Züleyha (2012). Aydın (merkez) ve çevresinde halk hekimliği. Yüksek lisans tezi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
Ünlü, Mucize & Albayrak, Zarife (2021). “Osmanlı devleti’nde çiçek hastalığı üzerine bir değerlendirme.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İnsan Bilimleri Dergisi, 2, 301-324.
Yaşar, Aşkın, Sinmez, Çağrı Çağlar & Aslım Gökhan (2015). “İç anadolu bölgesi konya bölümü folklorunda ruminantların paraziter hastalıkları ve tedavi yöntemleri.” Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 21(1), 1-7.
Yaylagül, Özen (2014). “Anadolu’da yaşayan halk hekimliği uygulamalarının eski ve orta Türkçe tıp metinlerindeki temelleri.” Millî Folklor, 26(103), 48-58.
Yazgan Uslu, Nesibe (2021). “Ali Şîr Nevâyî’nin Türkçe divanlarında sarılık hastalığı ile ilgili kullanımlar.” Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6, 268-284.
Yıldırım, Talip (2002). Hüseyin Baykara divanı (metin-inceleme-dizin). Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Yıldız, Erol (2022). “Salgını hatırlamak: veba üzerine tarihsel ve sosyolojik bir analiz.” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 48, 264-277.
Yücel, Bilâl (1995). Bâbür dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
URL-1 TDK Güncel Türkçe Sözlük hasta maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-2 TDK Güncel Türkçe Sözlük hastalık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-3 Tarama Sözlüğü ağrık (I) maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-4 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü ağrık (II) maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-5 Güncel Türkçe Sözlük hasta maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-6 Güncel Türkçe Sözlük hastalık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-7 TDK Güncel Türkçe Sözlük kırgın maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-8 Tarama Sözlüğü kırgın maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-9 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü kırgın maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-10 TDK Güncel Türkçe Sözlük maraz maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-11 TDK Güncel Türkçe Sözlük mariz maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-12 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü kıran maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-13 TDK Güncel Türkçe Sözlük çiçek maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-14 TDK Güncel Türkçe Sözlük çil maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-15 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü çil maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
URL-16 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü dık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-17 TDK Güncel Türkçe Sözlük frengi maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-18 İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü frengi maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-19 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü iplicek maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-20 TDK Güncel Türkçe Sözlük kolera maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-21 Etimoloji Sözlüğü kolera maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-22 Tarama Sözlüğü karaca maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-23 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü karaca maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-24 TDK Güncel Türkçe Sözlük kızıl maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-25 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü kızıl maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-26 Hemşirelik Terimleri Sözlüğü kızıl maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-27 TDK Güncel Türkçe Sözlük kızamık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-28 Hemşirelik Terimleri Sözlüğü kızamık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-29 İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü kızamık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-30 TDK Güncel Türkçe Sözlük kurdeşen maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-31 Erzurum İli Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler kurdeşen maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-32 Veteriner Hekimliği Terimleri Sözlüğü kurdeşen maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-33 Hemşirelik Terimleri Sözlüğü ve İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü kurdeşen maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-34 Nişanyan Sözlük kurdeşen maddesi (https://www.nisanyansozluk.com/kelime/kurdeşen, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-35 TDK Güncel Türkçe Sözlük kıran maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-36 Tarama Sözlüğü kıran maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-37 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü ölet maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-38 TDK Güncel Türkçe Sözlük sara maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-39 TDK Güncel Türkçe Sözlük uyuz maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-40 İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü uyuz maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-41 Diyarbakır Ağzı, İnceleme-Metinler-Sözlük uyuz maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-42 Nişanyan Sözlük verem maddesi (https://www.nisanyansozluk.com/kelime/veba, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-43 TDK Güncel Türkçe Sözlük veba maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-44 Nişanyan Sözlük veba maddesi (https://www.nisanyansozluk.com/kelime/veba, erişim tarihi: 04.08.2023)
URL-45 Nişanyan Sözlük sıtma maddesi (https://www.nisanyansozluk.com/kelime/sıtma, erişim tarihi: 04.08.2023)