21931

Eğitimin Modernleşmesi Bağlamında Tanzimat Dönemi Yeni Muhafazakâr Aydın ve Dini Bireyselleşme

Sosyolojinin ve din sosyolojisinin önemli konularından biri olan modernleşme, yaşam biçimlerini etkilediği gibi dini anlama ve yorumlama biçimlerinde birtakım zihniyet değişimlerine yol açmıştır. Bu zihniyet değişimi sonucu birey, aklının yüceltildiği ve iradesinin öneminin vurgulandığı bir "aktör" şeklinde tanımlanmış, bu rolünün gereği olarak geleneksel din anlayışlarına karşı dinin modern yorumunu ortaya koymayı amaçlamıştır. Türkiye'de bütün kurumsal alanlarda ilk modernleşme çabalarının görüldüğü Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti, yaşanan askeri başarısızlıklara çözüm olarak kurumsal yapılarını Batı'nın bilim ve tekniğini örnek alarak yenileme ihtiyacı hissetmiş, bu durum modern kültürün Osmanlı toplumunda yer edinmesinin yolunu açmıştır. Modern kültürün aktarımında eğitim, hem yeni bir dünya görüşü hem de bireysel tutum kazandırma açısından önemli bir işlev üstlenmiştir. Tanzimat döneminde modern değerleri benimseyen muhafazakar kesim, İslam'ın inanç ve ibadet gibi temel esaslarının geleneksel anlayış biçimlerini çeşitli eleştirilere tâbi tutmuş, reddedilen geleneksel din anlayışının yerine modern değerle uyumlu yeni yorum biçimleri ortaya koymaya çalışmıştır. Dini bireyselleşme olarak değerlendirilen bu tutum, "Yeni Muhafazakar Aydın" olarak adlandırılan bir aydın tipini ortaya çıkarmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Din Sosyolojisi, Modernleşme, Eğitim, Dini Bireyselleşme, Tanzimat Dönemi, Yeni Muhafazakar Aydın

Religious Individualization and New Conservative Intellectual in the Tanzimat Period in the Context of Modernization of Education

Modernization, which is one of the important subjects of sociology and sociology of religion, has affected the way of life as well as led to some mental changes in the way of understanding and interpreting religion. As a result of this mentality change, the individual was defined as an “actor” in which his mind was exalted and the importance of his will emphasized, and as a requirement of this role, he aimed to reveal the modern interpretation of religion against traditional religious understandings. In the Tanzimat period, when the first modernization efforts were seen in all institutional areas in Turkey, the Ottoman Empire felt the need to renew its institutional structures by taking the science and technique of the West as a solution to the military failures, and this situation paved the way for modern culture to take a place in the Ottoman society. In the transmission of modern culture, education has undertaken an important function in terms of gaining both a new worldview and an individual attitude. In this article, it has been seen important how the Tanzimat period, which is historically accepted as the beginning of modernization in Turkey, had an impact on the individualization of religion. In this study, using the literature review method, the effort to search for the modern interpretation of Islam of the “Intellectual” segment, who has a modern consciousness and has a modern consciousness, has been discussed. As a result, the conservative segment, which adopted modern values during the Tanzimat period, subjected the traditional understanding of the basic principles of Islam such as belief and worship to various criticisms, and tried to put forward new forms of interpretation compatible with modern values instead of the rejected traditional understanding of religion. This attitude, which is considered as religious individualization, has revealed a type of intellectual called "New Conservative Intellectual".

Keywords:

Sociology of Religion, Modernization, Education, Individualization, Tanzimat Period, New Conservative Intellectual,

PDF

___

Adıvar, A.Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitapevi, 4. Basım, 1982.
Ağçoban, Sıddık. Üniversite Gençliği Üzerinde Dinsel Bireyselleşme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. file:///C:/Users/pc/Downloads/620311%20.pdf
Akgül, Mehmet. “Modernleşme Çağında İslam Dünyasının Değişim Süreci ve Din Anlayışında Yaşanan Kırılma: Bir Arka Plan Çözümlemesi”. Makalat/1 (1999), 59-69. http://isamveri.org/pdfdrg/D02044/1999_1/1999_1_AKGULM.pdf
Akgül, Mehmet. Türk Modernleşmesi ve Din. Konya: Çizgi Kitapevi, 1999.
Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
Altun, Fahrettin. “Modernleşme”. Tübitak Bilim ve Toplum Başkanlığı Popüler Bilim Yayınları.Erişim 03 Aralık 2022. https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/modernlesme
Aslan, Taner. “Osmanlı Aydınlarının Gözüyle Batılılaşma”. Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi/55 (Aralık 2009), 1-32.
Aysoy, Mehmet. Batılı Bilgi ve Teknik Transferi Açısından Osmanlı Modernleşmesi. Sakarya: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996. https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/94861/T00043.pdf?sequence=1&isAllowedy
Baran, Murat. “Avrupa’da Gelişen Modernlik Ve Modernleşme Anlayışları Ve Bu Anlayışların Türkiye’ye Yansımalarına Tarihî Sosyolojik Açıdan Bir Bakış”. Turkish Studies 8/11 (Sonbahar 2013), 55-79. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5644
Barbarosoğlu, Fatma. Modernleşme Sürecinde Moda ve Zihniyet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
Bauman, Zygmunt. Bireyselleştirilmiş Toplum, çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005.
Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Cambridge: Polity Press, 2006.
Beck, Ulrıch. A God of One's Own: Religion's Capacity for Peace and Potential for Violenc. trn. Rodney Livingstone. Cambridge: Polity Press, 2010.
Bellah, Robert N vd. Habits of the heart: Individualism and commitment in American life. Berkeley: University of California Press, 1985.
Berkes, Niyazi. Teokrasi ve Laiklik. İstanbul: Adam Yayıncılık, 1984.
Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. haz.Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 4. Basım, 2003.
Canatan, Kadir. Bir Değişim Süreci Olarak Modernleşme. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
Cevâd, Mahmut. Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ve İcrââtı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1338.
Cihan, Ahmet. “Klasik Dönem Osmanlı Medreselerinde Sosyal Hayat, Personel Çeşitliliği ve Sosyal Mobilizasyon”. Osmanlı Devleti'nde Eğitim Hukuk ve Modernleşme. ed. Ejder Okumuş vd. İstanbul: ARK Kitapları, 2006.
Cohen, Adam B - Hill,Peter C. “Religion as Culture: Religious Individualism and Collectivism Among American Catholics, Jews, and Protestants”. Journal of Personality 75/4 (August 2007), 709-742. https://970e22ceb1309b85a3bb416ee262012c4031f684 ebscohost.vetisonline.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=1&sid=70d1d491-f736-4dfc-8c36-20ce93a8d00c%40redis
Çotuksöken, Betül. Kavramlara Felsefe ile Bakmak. İstanbul: İnsancıl Yayınları, 1998.
Davison, Roderic. "Osmanlı Türkiyesi'nde Batılı Eğitim". çev. Mehmet Seyitdanlıoğlu. Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık- Mehmet Seyitdanlıoğlu. 463-476. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2006.
Dobbelaere, Karel. “Towards an Integrated Perspective of the Processes Related to the Descriptive Concept of Secularization”, Sociology of Religion 60/ 3 (1999), 229-247. https://www.jstor.org/stable/3711935
Drizen, Ariadne vd. “Negotiating a contested identity: Religious individualism among Muslim youth in a super-diverse city”. International Journal of Intercultural. Relations 82 (2021), 25-36. https://5cef0b7b43e7a42fd019406d30fe2e79ab6b0d1f. vetisonline.com/science/article/pii/S0147176721000407
Giddens, Antony. Modernliğin Sonuçları. çev. Ersin Kuşdil, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1994.
Günay, Ünver-Ecer, Vehbi A. Toplumsal Değişme, Tasavvuf, Tarikatlar ve Türkiye. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1999.
Gündüz, Mustafa. “Modern Eğitimin Doğuşu ve Alternatif Eğitim Paradigmaları”, Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Eğitim Felsefesi Özel Sayısı 1 (2013), 66-80.
Gündüz, Mustafa. Osmanlı Mirası Cumhuriyet'in İnşası: Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar. Ankara: Lotus Yayınevi, 2010. Günerigök, Mustafa. “Geç Modern Çağda Dinsel Bireycilik ve Kimlik”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 36 (2017), http://www.yyusbedergisi.com/dergi/gec-modern-cagda-dinsel-bireycilik-ve-kimlik20180105042237.pdf
Gürler, Kadir. Türk Modernleşmesi Sürecinde İktidar ve Din. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
Hadden, Jeffrey K. “Toward Desacralizing Secularization Theory”. Social Forces 65/3 (March 1987), 587-611. https://www.jstor. org/stable/2578520
Hamilton, Malcolm. The Sociology of Religion: Theoretical and comparative perspectives. London: Routledge, Second Edition, 2001.
Heelas, Paul. “Introduction: on differentiation and dedifferentiation”. Religion, Modernity and Postmodernit., ed. Paul Heelas, 1-18. Oxford: Blackwell, 1998.
Hemming, Peter J - Madge, Nicola. “Researching children, youth and religion: identity, complexity and agency”. Childhood 19/1 (2012), 38-51. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0907568211402860
Hocaoğlu, Durmuş. Laisizm'den Milli Sekülerizm'e: Laiklik Sorununun Felsefî Çözümlemesi. Ankara: Selçuk Yayınları, 1995.
Inglehart, Ronald - Welzel, Christian. "Modernization". In The Blackwell Encyclopedia of Sociology, ed. George Ritzer. 3071-3078. Malden: Blackwell Publishing, 2007.
Kaplan, Mehmet. “Mustafa Reşit Paşa ve Yeni Aydın Tipi”. Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık- Mehmet Seyitdanlıoğlu. 335-342. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2006.
Kara, İsmail. Müslüman Kalarak Avrupalı Olmak: Çağdaş Türk Düşüncesinde Din Siyaset Tarih Medeniyet. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Baskı, 2018.
Kardaş, Rukiye. Zygmunt Bauman'ın “Bireyselleşmiş Toplum” Kavramsallaştırması Işığında Bireyselleşmiş Din ve Dindarlık Değerlendirmesi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2016. file:///C:/Users/pc/Downloads/451177%20(2).pdf
Kaya, İbrahim. “Geç Modernlikler Çerçevesinde Türk Modernlik Deneyimi”. Dünden Bugüne Türkiye'nin Toplumsal Yapısı, ed. Mehmet Zencirkıran. 101-121. Bursa: Dora Yayınları, 3. Basım, 2012.
Koçer, Hasan Ali. Türkiye'de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1992.
Kongar, Emre. Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği. İstanbul: Remzi Kitapevi, Onsekizinci Basım, 2014.
Levenson, Micheal. “Modernism”. new dictionary of the history of ideas. ed. Maryanne Cline Horowit., Volume I. 1465-1469. Detroit: Thomson Gale, 2005.
Lewis, Bernard. Modern Türkiye'nin Doğuşu. çev. Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 5. Basım, 1993.
Mardin, Şerif . Türkiye'de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
Mardin, Şerif . Türkiye, İslam ve Sekülarizm. çev. Elçin Gen- Burak Bozluolcay. ed. Kerem Ünüvar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi: Makaleler IV. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
Martinelli, Alberto. Global Modernization: rethinking the project of modernity. London: SAGE Books, 2012.
Motak, Dominika. “Postmodern Spirituality and the Culture of Individualism”. Scripta Instituti Donneriani Aboensis 21 (January 2009), 149-161. https://journal.fi/scripta/article/view/67348
O’Brien, John. “Individualism as a Discursive Strategy of Action: Autonomy, Agency, and Reflexivity among Religious Americans”. Sociological Theory 33 /2 (2015), 173-199.
Okumuş, Ejder. Din ve Kültür. Ankara: Maarif Mektepleri, 2017.
Okumuş, Ejder. “Geleneksel Siyasal Kimliğin Çözülmesinde Tanzimat (1839-1856)”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/1 (Şubat, 2005), 9-36. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4513/62121
Okur, Mehmet. “Milli Mücadele ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Milli ve Modern bir Eğitim Oluşturma Çabaları”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/1 (2005), 199-217. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunisosbil/issue/2815/37880
Olkowski, Dorothea .“The Myth of Individual”. Dialogue & Universalism 3-4/1 (March 2005), 9-18. https://9e54a07dff2a96854 bad0c0f08f1711c40fc3428-ebscohost.vetisonline.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=8&sid=34813672-0ca0-4e38-a9ea-0d37bb325a97%40redis
Özer, İlbeyi. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yaşam ve Moda. İstanbul: Truva Yayınları, 4. Baskı, 2009.
Özçelik, Tacettin Gökhan. “Batı-Dışı Modernleşme Kavramı Temelinde Türkiye’de Cumhuriyetin İlk Yıllarında Modernleşme Çabaları”. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2 (Ekim 2019), 308-326.
Paker, Kamile Oya-Akçalı, Selda İçin. “Dinin Bireyselleşmesi: Üniversite Gençliği ile Bir Ölçek Çalışması”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/4 (2012), 1440-1459.
Ritter, Joachim. Avrupa'nın Sorunu Olarak Avrupalılaşma, çev. Ayça Sabuncuoğlu. İstanbul: Afa Yayınları, 1994.
Shayegan, Daryush. Yaralı Bilinç, çev. Haldun Bayrı. İstanbul: Metis Yayınları, 1991.
Shils, Edward. “Mass Society and Its Culture”, Culture for the Millions. ed. Norman Jacobs. 1-27. Boston: Beacon, 1967.
Sımmel, George. Bireysellik ve Kültür. çev. Tuncay Birkan. İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
Somel, Selçuk Akşin . “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler”. Savaştan Barışa: 150. Yıl dönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşmaları (1853-1856). 61-84. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi, 2007.
Topçu, Nurettin. Kültür ve Medeniyet. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004
Touraine, Alain. Modernliğin Eleştirisi. çev. Hülya Tufan. İstanbul: Yapıkredi Yayınları, 4. Basım, 2002.
Türkdoğan, Arzu M. “II. Abdülhamid Döneminde İlköğretim Okullarındaki Ders Kitapları ve Tarih Öğretimi”. Türk Tarih Eğitimi Dergisi 3/2 (2014), 82-111.
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 4. Basım, 1994.
Ünal, Mehmet Süheyl. Dinsel Bireycilik. İstanbul: Açılım Kitap. 2011.
Yıldırım, Yılmaz. “Türkiye'de Bir Kültürel Kriz ve Kritik Konusu Olarak Dini Bireycilik”.Tarih Okulu Dergisi 9/XXVI (Haziran 2016), 569-594. http://dx.doi.org/10.14225/Joh910
Yılmaz, Hüseyin. “Gelenek ve Modernlik Bağlamında Bir Güvenlik Alanı Olarak Dindarlık”. Dindarlık Olgusu(Sempozyum, Tebliğ ve Müzakereleri). ed. Hayati Hökelekli. 129-135. Bursa: Kurav Yayınları, 2006.