Hayaşa Krallığı’nın Kuzeydoğu Anadolu’daki Varlığı ve Hayaşa-Hitit İlişkileri

MÖ. 15. yüzyılın sonlarından itibaren ismine rastlanan Hayaşa Krallığı’nın siyasi ve kültürel etkinlikleri, Hitit kayıtlarında yer almaları sonucu aydınlatılabilmiştir. Söz konusu veriler ışığında yüz elli yılı aşkın bir süre boyunca kuzeydoğu Anadolu’da varlıklarını devam ettirdiklerini bildiğimiz Hayaşalılar, Rize’den Giresun’a kadar uzanan sahil şeridinin iç kesimi ile Erzurum-Erzincan-Bayburt arasında kalan topraklarda egemenliklerini korumuşlardır. Bir başka deyişle ÇoruhKelkit Vadisi’nin sınırladığı bölgeyi yurt edinmişler, Hititlerle olan siyasi ilişkilerine bağlı olarak etki alanlarını ve sınırlarını bu bölgelerin dışına doğru genişletmişlerdir. MÖ. 2. binyılın ortalarında tarih sahnesine çıkan bu krallık, Hititlerin istikrarlı bir şekilde izlediği kuzeydoğu politikası sonucu zaman zaman pasif durumda kalmışlar, zaman zaman da Hitit ülkesindeki karışıklıklardan faydalanarak güçlü düşmanlarını uzun süre uğraştırmışlardır. Bu çalışmaya konu olan Hayaşalıların kuzeydoğu Anadolu’daki varlıklarına Hitit metinlerinde geçen coğrafi terimler ve bölgedeki arkeolojik veriler vasıtasıyla ulaşılacaktır. Hayaşa-Hitit siyasal ilişkilerine ise Hayaşa-Hitit krallarının karşılıklı temasları, Hitit metinlerinde geçen kayıtlar ile konu hakkında daha önce yapılmış inceleme eserlerden faydalanarak değinilecektir. Ayrıca Hayaşa Krallığının kuzeydoğu yayılımı ve Hitit ülkesine verdikleri zararlar, Hititlerin bunlara karşı aldıkları tedbirler ile iki krallık arasında gerçekleşen diplomatik faaliyetler çalışmada ulaşılması planlanan sonuçlar arasındadır

Anahtar Kelimeler:

Hitit Hayaşa Kuzeydoğu Anadolu

Presence of the Hayasa Kingdom in Northeastern Anatolia and Hayasa-Hittite Relations

Light has been shed on the political and cultural activities of the Hayasa Kingdom, whose name we encounter towards the end of the 15th century B.C., owing to logs about them in Hittite records. In consideration of such data, it has been discovered that the Hayasans, known to have existed in northeastern Anatolia for more than 150 years, dominated the lands located between the inner parts of the coastline stretching from Rize to Giresun on one side and Erzurum-ErzincanBayburt on the other. In other words, they settled in the area bordered by the Çoruh-Kelkit Valley, and expanded their borders and territory of influence according to political relations with the Hittite. Emerging to the stage of history in the mid-2nd millennium B.C., this kingdom remained passive from time to time due to northeastern politics pursued consistently by the Hittites, while at times they exploited disorder in the Hittite country and created long-lasting trouble for their powerful enemies. The geographical terms in the Hittite texts and the archaeological data in the region will be reached to the existence of Hayaşalılar which is the subject of this study in northeastern Anatolia. The mutual contacts of the Hayasha-Hittite kings to the Hayasha-Hittite political relations will be addressed by using the records of the Hittite texts and the previous works on the subject. The northeastern expansion of the Kingdom of Hayasha and the damage they inflict on the Hittite country are among the planned consequences of the measures taken by the Hittites against them and the diplomatic activities that take place between the two kingdoms.

Keywords:

Hittite Hayasa Northeastern Anatolia,

PDF

___

Adontz, N. (1946). Histoire d’Armenie, Paris.
Alp, S. (1947). “Hitit Kanunları Hakkında”, DTCFD V /5, 465-482.
Bittel, K. (1970). Hattusha, The Capital of the Hittites, New York
Bossert, H.Th. (1944). Ein Hethitisches Königssiegel, Berlin
Cavaignac, E. (1930). “Marija” Revue Hittite et Asianique I, 15–17
Cavaignac, E. (1931). Les Annales de Suppiluliuma, Strasbourg.
Ceylan, A. (1991). M.Ö. II. Binde Anadolu’daki Devletlerarası İlişkiler (Antlaşmalar), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Ceylan, A. (1994). Eski Anadolu’da Devletler Arası İlişkiler, Antlaşmalar (II. ve I. Binde), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Ceylan, A. (2001). Sarıkamış, Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Erzurum
Contenau, G. (1934). La Civilisation des Hittites et des Mitanniens, Paris
Cornelius, F. (1958). “Zur Hethitischen Geographie: Die Nachbarn des Hethiterreiches” Revue Hittite et Asianique XVI, 1–17. Cornelius, F. (1964). “Zur Hethitischen Landeskunde”, Bi Or XXI /1-2, 11-15.
Cornelius, F. (1967). “Neue Arbeiten zur Hethitischen Geographie”, Anatolıca 1, 62-77.
Cornelius, F. (1973). Geschichte der Hethiter, Dramstadt
Delaporte, L. (1936). Les Hittites, Paris
Dinçol, A.M. (1970). Eski Anadolu Dillerine Giriş, İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1583, İstanbul.
Dinçol, A.M. (1982). "Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I, 18-120
Dinçol, A.M. – Yakar, J. (1974). “Nerik” Şehrinin Yeri Hakkında”, Belleten XXXVIII /152, 363
Ertem, H. (1973). Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya yer Adları Dizini, Ankara.
Forrer, E. (1931). “Hajasa-Azzi” Caucasica 9, 1–24.
Friedrich, J. (1930). “Staatsverträge des Hatti-Reiches in Hethitischer Sprache”, MVAeG 34 /1, Leipzig, 103-161.
Friedrich, J. (1931). “Zur Urartaischen Nominalflexion”, ZA NF 6, 264-288.
Garstang, J. (1942). “Šamuha and Malatia”, JNES 1, 450-459.
Garstang, J. (1943). “Hittite Military Roads in Asia Minor” AJA 47, 35–62.
Garstang, J. - Gurney, O.R. (1959). The Geography of The Hittite Empire, London.
Goetze, A. (1928). “Das Hethiter-Reich”, AO 27 /2, 24-45.
Goetze, A. (1930). “Bemerkungen zu dem Hethitischen Text”, RHA 1, 18-30.
Goetze, A. (1940). Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven.
Goetze, A. (1946). “Hurrians and Subarians”, JNES 5, 165-168
Goetze, A. (1957). Kulturgeschichte Kleinasiens, München
Goetze, A. (1967). Die Annalen des Mursilis, Dramstadt.
Goetze, A. (1975a). “The Struggle for the Domination of Syria (1400-1300 B.C.)”, CAH II /2, 1
Goetze, A. (1975b). “Anatolia from Shuppiluliumash to the Egyptian War of Muwatallish”, CAH II /2, 117-129.
Gurney, O.R. (1948). “Mita of Pahhuwa”, AAA XXVIII, 32-47.
Gurney, O.R. (1973a). “Anatolia c. 1750-1600 B.C.”, CAH II /1, 228-255.
Gurney, O.R. (1973b). “Anatolia c. 1600-1380 B.C.”, CAH II /1, 659-685.
Güneri, S. (2002). “1987 Erzurum-Sos Höyük Kazıları ve 1985-1997 Yılları Arasında Erzurum Çevresinde Yapılan Arkeolojik Çalışmalar Işığında, Son Tunç-Erken Demir Çağında Doğu Anadolu-Kafkasya-Orta Asya Arasındaki Kültürel İlişkiler”, OLBA V, Mersin, 1-58.
Güterbock, H.G. (1956). “The Deeds of Suppiluliuma as Told by his Son, Mursili II”, JCS X, 68, 75-98, 107-130.
Güterbock, H.G. (1961). “The North-Central Area of Hittite Anatolia” JNES XX, 85-97
Güterbock, H.G. (1967). “Siegel aus Boğazköy”, AFO Beiheft 7, Osnabrück.
Jahukyan, G.B. (1961). “The Hayasa Language and its Relation to the Indo-European
Languages” Archiv Orientalni 29/3, 353-495. Kınal, F. (1953). Arzava Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, Ankara.
Kınal, F. (1954). “Doğu ve Güney-doğu Anadolu’da Tetkik Gezisi Raporu”, DTCFD XII /1-2, 89.
Kınal, F. (1991). Eski Anadolu Tarihi, Ankara.
Koşay, H.Z. (1964). “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)” Atatürk Konferansları I, Ankara, 91-94.
Koşay, H.Z. (1972). “Hitit Tapınağı Šamuha Nerededir?”, Belleten XXXVI, 461-468.
Koşay, H.Z. (1984). Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara.
Koşay, H.Z. - Turfan, K. (1959). “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 23/91, Ankara, 349
Koşay H.Z. - Vary, H. (1964). Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara.
Koşay H.Z. - Vary, H. (1967). Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara
Laroche, E. (1966). Les Noms des Hittites, Paris.
Laroche, E. (1971). Catalogue des Textes Hittites, Paris.
Mayer, L.A. - Garstang, J. (1923). İndex of Hittites Names, London.
Memiş, E. (1989). Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya,
Monte, G.F. del - Tischler, J. (1978). Die Orts- und Gewässernamen der Hethitischen Texte,
Rėpertoire Geographique des Textes Cuneiformes VI, Wiesbaden. Otten, H. (1969). “Hitit Tarihinin Kaynakları ve Eski Doğu Kronolojisi”, Belleten XXXIII, 359
Özgüç, T. (1953). "Kültepe'de 1950 yılında TTK Adına Yapılan Kazılar Hakkında Ön Rapor”, Belleten XVII/65, 101-108.
Özgüç, T. (1954). “Kültepe’de 1953 Yılında Yapılan Kazılar”, Belleten XVIII, 357-372.
Özgüç, T. (1955a). “Kültepe 1954 Hafriyatı, Ib Katı Eserleri”, Belleten XIX, 55-63.
Özgüç, T. (1955b). “Kültepe Hafriyatı 1954, II. Kat Eserleri”, Belleten XIX, 445-452.
Özgüç, T. (1956). “Kültepe Kazıları, 1953”, TAD 6/1, Ankara, 38-39.
Özgüç, T. (1957). “Kültepe/Kaniş Kazıları”, TAD 7/1, 44-45.
Özgüç, T. (1958). “Kültepe ve Horoztepe Kazıları”, TAD 8/1, Ankara, 26-27.
Özgüç, T. (1959a). Kültepe/Kaniş, Asur Ticaret Kolonilerinin Merkezinde Yapılan Yeni Araştırmalar, Ankara.
Özgüç, T. (1959b). “Kültepe ve Horoztepe Kazıları”, TAD 9/1, Ankara, 26-27.
Özgüç, T. (1962). “Kültepe ve Altıntepe Kazıları Hakkında Rapor”, TAD 12/1, Ankara, 43-44.
Özgüç, T. (1964). “Kültepe-Kaniş Kazıları”, Höyük 1, Ankara, 11-14.
Özgüç, T. (1999). Kültepe-Kaniş/Neša Sarayları ve Mabedleri, Ankara.
Pehlivan, M. (1984). En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler, Erzurum.
Pehlivan, M. (1990). “Karaz Kültürü ve Hurriler” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 1, Cilt 1, Van, 168-176.
Pehlivan, M. (1991a). “Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 2, Cilt 2, Van, 27-50.
Pehlivan, M. (1991b). Hayaşa (M.Ö. XV-XIII. Yüzyıllarda Kuzeydoğu Anadolu), Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 121, Erzurum.
Pehlivan, M. (1994). “Başlangıçtan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve Yöresi” Türk Tarihinde ve Kültüründe Bayburt Sempozyumu (23–25 Mayıs 1988), Ankara, 327-345.
Savaş, S.Ö. (1998). “Hattuša Adı Üzerine”, III. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri, Çorum 22 Eylül 1996, Ankara, 505-513.
Schirmer, W. (1982). Hitit Mimarlığı, (B. Marda, Çev.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Seeher, J. (2002). “Hattusa-Boğazköy- Hauptstadt des Reiches”, Die Hethiter und Ihr Reich,
Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland 18. Januar-28 April 2002, Bonn, 163
Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII-XIII-XIV), (A. Pekman, Çev.), İstanbul. Umar, B. (1999). İlkçağda Türkiye Halkı, İstanbul.
Ünal, A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu I, İstanbul.
Ünal, A. (2003a). Hititler Devrinde Anadolu II, İstanbul.
Ünal, A. (2003b). “Hititler, Akdeniz ve Liman Kenti Ura”, OLBA VII (Özel Sayı), Mersin, 13
Ünsal, V. (2006). Eskiçağ’da Çoruh Havzası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum
Ünsal, V. (2013). Eski Anadolu’da Teokratik Devlet Düzeni (Hitit-Urartu), Ankara. von Schuler, E. (1965a). Die Kaškäer , Ein Beitrag Zur Ethnographie des Alten Klein Asien, Berlin. von Schuler, E. (1965b). “Sonderformen Hethitischer Staatsverträge”, AnAr II/1-2, İstanbul.