Memlûkler Zamanında Mısır Hac Güzergâhı – Kâhire’den Mekke’ye Uzanan Kutsal Yolculuk

Hac ibadeti İslâm dininin temel ibadetlerinden birisi olup hicretin 8. yılında (M. 630), Mekke'nin fethinden bir sene sonra müminler üzerine farz kılınmıştır. Arapça’da “gitmek, yönelmek; ziyaret etmek” anlamlarına gelen hac kelimesi, fıkıh terimi olarak imkânı olan ve şartlarına gücü yeten her Müslümanın belirlenmiş zaman içinde Kâbe’yi, Arafat, Müzdelife ve Mina’yı ziyaret etmek ve belli bazı dîni görevleri yerine getirmek suretiyle yaptığı ibadeti ifade eder. Ancak haccın ifa edilebilmesi için bireyin hususi şartlarının kâmil olmasının haricinde, yaşadığı coğrafyanın ve tabisi olduğu devletin de uzun ve tehlikelerle dolu güzergâhta bireyin hac ibadetini ifada asgari şartları sağlaması gerekliydi. Bundan mütevellit hacı adayları, bu uzun ve zahmetli yolculuğa, devletin düzenlediği organizasyonlara dâhil olarak iştirak ederlerdi. 1250-1517 yılları arasında Mısır merkezli kurulmuş bir Türk devleti olan Memlûkler de hac emirinin sorumluluğu altında bir organizasyon tertip etmişlerdir. Mısır’dan Kâhire merkezli olmak üzere yola çıkan Mısırlı ve Mısır üzerinden hac görevini ifa edecek diğer ülke hacı adayları, güvenlik ve kuraklık gibi sebeplerden dolayı Güney Mısır güzergâhını takip ettikleri yaklaşık 200 senelik süreç hariç, Mısır’ın kuzeyine düşen rotayı takip etmişlerdir. Sinâ çölünü aşmak ve buradan Mekke şehrine ulaşmak şeklinde belirlenen bu rota Osmanlı Devleti zamanında da takip edilen esas hac güzergâhını oluşturmuştur. Bu çalışmada Memlûkler Devleti döneminde Kuzey Mısır hac rotası, menzilleri, bu menzillerin birbirlerine uzaklıkları ve coğrafi özellikleri ile ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Hac, Memlûkler, Hac Yolları, NİL NEHRİ, SİNA ÇÖLÜ, HACILAR

PDF

___

'ABD AL-MALİK, Sami Saleh, “The Khans of the Egyptian Hajj Route in the Mamluk and Ottoman Periods”, The Hajj: Collected Essays, edit. Venetia Porter, Liana Saif, (London, The British Museum, 2013), 52-64.EL-'ABDERÎ, Ebû Abdullah, Rihletu'l-'Abderî, tah. 'Alî İbrahîm Kurdî, (Dımaşk, Dâru’s-Sa’dü’d-Dîn), 2005.İBN ʼABDİ’Z-ZÂHİR, Muhyiddîn, er-Ravdu’z-Zâhir fî Sîreti’l-Melik ez-Zâhir, tah. ʼAbdu’l-ʼAzîz el-Huveytir, Riyad: Dâru’s-Sâdıri’t-Tebâ’a ve’n-Neşr, 1976, 354; ABDULBÂSIT EL-MALATÎ, Zeynü'd-Dîn 'Abdu'l-Bâsit b. Halîl b. Şâhin el-Malatî, Neylu'l-Emel fî Zeyli'd-Düvel, tah. 'Ömer 'Abdu's-Selâm Tedmûrî, Beyrut: el-Mektebetü'l-'Asriyye, 2002.AHMED ER-REŞÎDÎ, Hüsnü's-Safâ ve’l-İbtihâc bi-Zikri Men Vuliye İmâreti’l-Hâc, tah. Leylâ ‘Abdüllâtif Ahmed, Kâhire: Mektebetü’l-Hânci bi-Mısr, 1980.EL-‘ATTÂR, Muhammed b. Muhammed, Menâzilu’l-Hacci’ş-Şerîf, Univerity of King Sa’ud, nr. 5602.ALTAN, Ebru, “Renaud De Chatillon: Antakya Prinkepsi (1153-1160), Mâverâ-i Ürdün Senyörü (1177-1187)”, 55 / Tarih Dergisi, 1-30 ‘ANKAWİ, Abdullah, “The Pigrimage to Mecca in Mamluk Times”, Arabian Studies 1, (1974): 146. 'ÂŞÛR, Sa'îd Abdu'l-Fettâh, el-Muctem'al Mısrî fî 'Asri Selâtîni'l-Memâlîk, Kâhire: Dâru’n-Nehdeti’l-‘Arabiyye, 1992.ATALAR, Münir, "Emîr-i Hac", DİA, (İstanbul, 1995), 11: 131-133. AYALON, David, Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar I-II-III, Çev. Abdullah Mesut Ağır, Ankara: TTK, 2015.AYAZ, Fâtih Yahya, "Çerkez Memlükler Döneminde Üstâdârlık (Saray Ağalığı), Ç. Ü. Sos. Bil. Ens. Dergisi, (2013), 22 / 1: 291-322.BAYBARS EL-MANSÛRÎ, Rükneddîn Baybars el-Mansûrî el-Hatâ’i ed-Devâdâr, Kitabu't-Tuhfeti'l-Mulûkiyye fî Devleti't-Türkiyye, tah. 'Abdu'l-Hamîd Sâlih Hamdân, Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1987.İBN BATTUTA, Ebû 'Abdullah Muhammed et-Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev. A. Sait Aykut, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2013.BİLGE, Mustafa L., "Akabe", DİA, (İstanbul, 1989), II: 209-210.BİLGE Mustafa L., "Yenbu’", DİA, (İstanbul, 2013), II: 421-423.İBN CÜBEYR, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr b. Muhammed b. Cübeyr el-Kinânî el-Belensî, Rihletu İbn Cübeyr, Edt. William Wright, Leyden: E. J. Brill, 1907.EL-CEZÎRÎ, 'Abdulkâdir b. Muhammed, b. 'Abdulkâdir b. Muhammed, el-Ensârî, ed-Dureru'l-Ferâidi'l-Munazzamati fî Ahbâri'l-Hacc, tah. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâ'îl, Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2002.ÇETİN, Altan, Memlûk Devletinde Askerî Teşkilât, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2007.ERKAL, Mehmet, "Hac Emîrliği (Yönetimi) ve Bununla İlgili Bazı Fıkhi Meseleler", Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, (2001): 145-161.EL-İDRÎSÎ, Ebû Abdillah b. İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî, Nüzhetü’l-Muştâk fî Ahbâri’l-Âfâk, Bûr Sa'îd: Mektebetü't-Sekâfeti'd-Dîniyye, 2001.FAROQHİ, Süraiya, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.EL-KALKAŞANDÎ, Ebû'l-'Âbbâs Ahmed b. 'Ali, Subhu'l-'Aşâ fî Sınâ'ati'l-İnşâ, Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1922.EL-MAKDÎSÎ, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü't-Tekâsîm fi M'arifeti'l-Ekâlîm, tah. Şakir La'îbî, Beyrut: Dârü’s-Süveydî, 2003.EL-MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, el-Mevâ'izü'l-İ'tibâr bi-Zikri'l-Hıtat ve'l-Asâr, Tah. Muhammed Zeynuhum - Medîha eş-Şerkâvî, Kâhire, Mektebetü Medbûlâ, 1998.EL-MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, ez-Zehebu'l-Mesbûk fî Zikri Men Hacce mine'l-Hulefâ' ve'l-Mülûk, tah. Cemâlü'd-Dîn eş-Şeyyâl, Bûr Sa'îd: Mektebetü't-Sekâfeti'd-Dîniyye, 2000.EL-MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, İğâsetü’l-Umme bi Keşfi’l-Ğumme, tah. Kerem Hilmi Ferhât, Kahire: ‘Aynu’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyye ve’l-İctima’iyye, 2007.EL-MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, Kitâbu's-Sülûk li-Ma'rifeti'd-Düveli'l- Mülûk, Tah. Muhammed Mustafâ Ziyâde, Kâhire, Dârü'l-Kutubi'l- Mısriyye, 1956.EL-'ÖMERÎ, Şehâbü'd-Dîn Ahmed b. Yahyâ, Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l-Emsâr, tah. Kâmil Selmân el-Cubûrî, Mehdî en-Necm, Lübnan: Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye, 1971.EROL, Burak Gani, Memlûk Deniz Kuvvetleri, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2012.İBN HACER EL-'ASKALANİ, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed, İnba'u'l-Ğumr bi Ebnai'l-'Umr, Tah. Hasan Habeşî,Kâhire: el-Meclisu'l-'A'layi li'ş-Şu'ûni'l-İslamiyye, 1969.İBN İYÂS, Muhammed b. Ahmed, Bedâ'iu'z-Zuhûr fî Vakâi'i'd-Duhûr, tah. Muhammed Mustafâ, Kâhire, el-Hey'etü'l-Mısriyyeti'l-'Ammeti'l-Kutub, 1984.İZGİ, Cevat, “Cezîrî”, DİA, (İstanbul, 1993), 7: 512.JOMİER, J., "Mahmel" The Encylopaedia of Islam, (Leiden, 1991), 12: 144-147KELEŞ, Bahattin, "Memlûkler Döneminde İdarî Yapı, Türkler, (Ankara, 2002), V: 589-609.LE QUESNE, Charles, “Hajj Ports of The Red Sea: A Historical and Archaeological Overview”, The Hajj: Collected Essays, edit. Venetia Porter, Liana Saif,( London, The British Museum, 2013): 74-83NASIR-I HÜSREV, Ebû Muîn b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyanî el-Mervezî, Sefernâme, trc. Abdülvehhâb Tarzî, İstanbul: MEB Yayınları, 1985.EN-NÜVEYRÎ, Ahmed b. 'Abdülvahhâb Şihâbüddîn, Nihâyetü'l-Ereb fî Funûni'l-Edeb, tah. Mufîd Kameyuha, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.ÖZAYDIN, Abdülkerim, "Bece", DİA, (İstanbul, 1992), V: 285-286.ÖZEL, AHMET, "Hac: Seyahatnâmeler, “DİA”, (İstanbul, 1996), 14: 413-414.ÖZER, Serkan, Haçlıların, “Askalân Şehrini Zaptı”, TAD 30, (Ankara, 2015): 523-542SEYYİD, Eymen Fuâd, "Fâtımîler", DİA, (İstanbul, 1995), 12: 237-240.ES-SUYÛTÎ, Celâlü'd-Dîn 'Abdu'r-Rahman, Hüsnü'l-Muhâdara fî Tarihi Mısr ve'l-Kâhire, tah. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrâhîm, Mısır: Dâru İhyâi'i- Kutubi'l-'Arabiyye, 1968.UTKU, Nihal Şahin, Çöl, Gemi ve Tacir, Kızıldeniz, İstanbul: Klasik Yayınlar, 2012.İBN TAGRIBERDİ, Ebû'l-Mehâsin Cemâlü'd-dîn Yûsuf, en-Nücûmu'z-Zâhire fî Mülûki'l-Mısr ve'l-Kâhire, tah. Muhammed Kemâlü'd-Dîn 'İzzü'd-Dîn, Lübnan: Dârü'l-Kutubi'l-'İlmiyye, 1992.YAKUT EL-HAMAVÎ, Mu'cemu'l-Buldân, Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.YAZILITAŞ, Nihat, Fâtımî Devleti Tarihi, İstanbul: Kriter Yayınevi, 2010.