DEVLET ADAMI OLARAK VALİDE SULTANLAR (XVI.-XIX. YÜZYILLAR ARASI)

Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılın sonlarından itibaren; idari, mali ve askeri alanda önemli gelişmeler olmuştur. Bu dönemde padişahın; annesi olan valide sultana, hanımlarına ve kızlarına paşmaklık adı altında bazı haslar verilmiştir. Bu çalışmada valide sultanın, bu verilenler karşılığında, sorumluluk üstlenip üstlenmediği tartışılmıştır. Ayrıca valide sultanın, haslarla idarecilik ilintisi bağlamında, devlet nezdinde idareci olup olmadığına yanıt aranmıştır. Kapsam, XVII. yüzyılın sonlarından XIX. yüzyılın ortalarına kadar valide sultanlara tahsis edilen haslar olarak belirlenmiştir. Osmanlı arşivi, Osmanlı kronikleri ve konuya dair literatür taranmıştır. Valide sultanların idari sorumluluk taşıdığı sonucuna varılmıştır. Mali olarak, başlangıçta kısmen sorumlu oldukları, XVII. yüzyılın ortalarından itibaren yıllık düzenli olarak vergi ödemeye başladıkları, XVII. yüzyılın sonundan itibaren ise yükümlülüklerinin arttığı anlaşılmıştır. Onların asker yetiştirme görevinin olmadığı buna karşılık fakirleri korumak ve vakıflar kanalıyla memleketi imar etmeleri gerektiği söylenebilir. Ayrıca mevcut bilgilerden hareketle devlet nazarında bütün sorumluluklarını yerine getiren valide sultanların sadrazam veya vezir gibi devlet adamı görüldüğü iddia edilebilir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Has, Paşmaklık, Kalemiye, Vakıf

VALIDE SULTANS AS STATEMANS (THE PERIOD OF 16TH-19TH CENTURY)

From the end of the 16th century in the Ottoman Empire; There have been important developments in the administrative, financial and military fields. During this period, the sultan; Valide Sultan, her mother, and her wives and daughters were given some “has” under the name of paşmaklık. In this study, it has been discussed whether the valide sultan assumed responsibility for what was given. In addition, an answer has been sought whether the valide sultan is an administrator in the state in terms of the relationship between has and administration. The scope was determined as has allocated to valide sultans from the end of the 16th century to the middle of the 19th century. Ottoman archives, Ottoman chronicles and literature on the subject were examined. It was concluded that the valide sultans had administrative responsibilities. It has been understood that they were partially responsible financially at the beginning, they started to pay taxes regularly from the middle of the 17th century, and their liabilities increased from the end of the 17th century. It can be said that the Valide Sultans do not have the duty to train soldiers, but they should protect the poor and develop the country through foundations. In addition, based on the available information, it can be claimed that the valide sultans, who fulfill all their responsibilities in the eyes of the state, are seen as statesmen such as grand vizier or vizier.

Keywords:

Ottoman State, Has, Paşmaklık, Kalemiye, Waqf,

PDF

___

Ali Emiri Sultan Selim III (AE.SSLM.III), no: 23931. Bab-ı Asafi Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d), no: 21, 29, 35, 42, 74, 75, 76, 78, 89, 91, 92, 93.
Bab-ı Defteri Haslar Mukataası Kalemi Defterleri (D.HSK.d), no: 25697, 25707, 25808, 25840.
Cevdet Askeriye (C.AS), no: 17099. Cevdet Maliye (C.ML), no: 1044, 1874, 11109, 21343, 26164. Cevdet Saray (C.SM), no: 3502, 6211. Cevdet Zabtiye (C.ZB), no: 191.
Evkaf Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d.), no: 401.
Hatt-ı Hümayun (HAT), no: 32869. İbnülemin Saray Mesalihi (İE.SM), no: 12/1234, 1235, 1258. İbnülemin Timar ve Zeamet (İE.TZ), no: 6/570.
Kamil Kepeci Defterleri (KK.d), no: 3080, 3114. Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d), no: 264, 1372, 3472, 7288, 8559, 9508, 9510, 19098, 22249. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d), no: 27, 5395, 6881.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakları (TS.MA.e), no: 410/17, 410/18, 410/22, 410/24-1, 410/24-2, 410/25-1, 410/26-1, 410/28-2, 410/28-3, 528/43, 528/48, 528/49, 528/58, 528/73, 530/13-1, 530/13-2, 530/13-3, 846/4-1.
Konya Şer‛iye Sicilleri (KŞS), no: 32, 56, 59, 69, 76.
Sak, İ. (2006). 47 Numaralı Konya Şerʻiye Sicili (1128-1129/1716-1717) (Transkripsiyon ve Dizin), Tablet Kitabevi, Konya.
Ágoston, G. (2009). “Savaş-Osmanlı Dönemi”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 36, Ankara, s. 196-200.
Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri I. Kitap, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz, A. (1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri IV. Kitap, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz, A. (2000). “İrsâdî Vakıf”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 22, İstanbul, s. 448-450.
Akyıldız, A. (2012). “Valide Sultan”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 42, Ankara, s. 494-499.
Akyıldız, A. (2017). Haremin Padişahı Valide Sultan Haremde Hayat ve Teşkilât, Timaş Yayınları, İstanbul.
Akyıldız, A. (2017). Yapay Tarih’in Esirleri, Timaş Yayınları, İstanbul.
Baltacı, C. (1991). “Arpalık”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 3, Ankara, s. 392-393.
Barkan, Ö. L. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I: İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, Sayı 2, s.279-387.
Barkan, Ö. L. ve E. Meriçli (1998). Hüdâvendigâr Livâsı Tahrîr Defteri 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 121-123.
Çankaya Bayraklı, Z. (2020). Sosyo-Ekonomik Yönleriyle Nakşıdil Valide Sultan Vakıfları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi.
Cezar, M. (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul.
Cezar, Y. (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim (XVIII. Yüzyıl¬dan Tanzimat'a Mali Tarih), Alan Yayıncılık,İstanbul.
Çakır B. (2003). Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul.
Çizakça, M. (2011). İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi, çev. Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Deny, J. (1986). “Vâlide Sultan”, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 13, İstanbul, s. 178-187.
Emecen, F. (1992). “Bedel”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 5, İstanbul, s. 301.
Eroğlu, H. (2010). “Şehzade Osmanlılar’da”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 34, Ankara, s. 480-481.
Faroqhi, S. (2004). “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, ed. Halil İnalcık-Donald Quataert, Eren Yayıncılık, Cilt 2, İstanbul, s. 543-757.
Genç, M. (2007). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul.
Genç, M. (2000). “İltizam” , Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 22, İstanbul, s. 154-158.
Genç, M. (2003). “Mâlikâne” , Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 27, Ankara, s. 516-517.
Genç, M. (2006). “Mukātaa”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 31, Ankara, s. 129-132.
Gökbilgin, M. T. (1979). “Başmaklık”, Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul, s. 333-334.
Griswold, W. J. (2000). Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Gündüz, T. (1997). Anadolu’da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri 1540-1640, Bilge Yayınları, Ankara.
Hançer, T. H. (2017). Mihrişah Valide Sultan Vakfı'nın Sosyal ve Ekonomik Yönleriyle İncelenmesi (1797-1837), (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi.
Hezârfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhîsü'l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, (Haz: Sevim İlgürel), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), (Çev: Ruşen Sezer), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
İnalcık, H. (2009). Devlet-i 'Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I: Klasik Dönem (1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İş Bankası Yayınları, İstanbul.
İnalcık, H. (2016). Devlet-i 'Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV: Âyânlar, Tanzimat, Meşrutiyet, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
İnalcık, H. (2012). “Timar”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 41, Ankara, s. 168-173.
İpşirli, M. (1993). “Cihet”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul, s. 546-548.
İpşirli, M. (1995). “Ehl-i Örf”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul, s. 519-520.
İpşirli, M. (2000). “İlmiye”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 22, İstanbul, s. 141.
İpşirli, M. (2001). “Kalemiye”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul, s. 248-249.
İpşirli, M. (2007). “Paşmaklık”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 34, Ankara, s. 186-187.
İpşirli, M. (2008). “Sadrazam”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 35, Ankara, s. 414-419.
İpşirli, M. (2011). “Tekaüt”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 40, Ankara, s. 340-341.
Kala, E. S. (2019). “Osmanlı Dönemi Hanım Sultan Vakıfları ve Sosyal Politika Uygulamaları”, Vakıf Kuran Kadınlar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, s. 113-142.
Karaca, F. (2012). “Turhan Sultan”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 41, Ankara, s. 423-425.
Karademir, Z. (2014). İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560-1660), Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
Karadeniz, H. B. (1995). Atçeken Oymakları (1500-1642), (Basılmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi.
Khoury, D. R. (2007). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540-1834, (Çev: Ülkün Tansel),Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
Orhonlu, C. (1963). Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretleri İskân Teşebbüsü (1691-1696), İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul.
Orhonlu, C. ve N. Göyünç (1997). “Has”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 16, İstanbul, s. 268-270.
Öğün, T. (2006). “Osmanlı’da Müsâdere”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 32, Ankara, s. 67-68.
Örenç, A. F. (2012). “Padişah ve Hanedan Vakıfları”, Bir Medeniyetin İzdüşümü Vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, s. 89-109.
Özcan, A. (2002). “Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 26, Ankara, s. 263-265.
Özvar, E. (2003). Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
Özvar, E. (2006). “Osmanlı Devletinin Bütçe Harcamaları (1509-1788)”, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler I,(Haz: Erol Özvar, Mehmet Genç), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, s. 197-238.
Özvar, E. (2007). “Malî Yapı”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 33, Ankara, s. 521-525.
Pamuk, Ş. (1999a). Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Pamuk, Ş. (1999b). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Fiyat Devrimine Yeniden Bakış”, Osmanlı, (Ed: Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 3, Ankara, s. 193-201.
Peirce, L. P. (2000). Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu'nda Hükümranlık ve Kadınlar, (Çev: Ayşe Berktay),Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Sabırlı, T. (2017). Nurbanu Atik Valide Sultan Vakfı'nın Sosyal ve Ekonomik Açıdan İncelenmesi 1582-1826, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi.
Sahillioğlu, H. (1967-1968). “Sıvış Yılı Buhranları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 27, S. 1-2, İstanbul, s. 75-111.
Sahillioğlu, H. (1991). “Avârız”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul, s. 108-109.
Sevinç, T. (2010). 1695 ve 1696 Avusturya Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi.
Sofyalı Ali Çavuş, (1992). , Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi:Osmanlı İmparatorluğu'nda Toprak Tasarruf Sistemi'nin Hukukî ve Mâlî Müeyyide ve Mükellefiyetleri, (Haz: Midhat Sertoğlu), Marmara Üniversitesi Yayınları,İstanbul.
Söylemez, F. (2007). Osmanlı Devletinde Aşiret Yönetimi Rişvan Aşireti Örneği, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
Şahin, İ. (1980). Yeni-il Kazası ve Yeni-il Türkmenleri (1548-1653), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi.
Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Mâliyesi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
Tabakoğlu, A. (2000). “İmdâdiyye”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 22, İstanbul, s. 221-222.
Tabakoğlu, A. (2006). “Osmanlı Devletinin İç Hazinesi”, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler I, (Haz: Erol Özvar,Mehmet Genç), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, s. 51-56.
Temel, E. (2017). Konya’da Ayanlık (1639-1839), (Basılmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi.
Tomar, C. (2006). “Müsâdere”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 32, Ankara, s. 65-67.
Uluçay, M. Ç. (1980). Padişahların Kadınları ve Kızları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Uzunçarşılı, İ. H. (1978). “Osmanlı Devleti Mâliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hâzinesi”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Cilt 62, S. 165, Ankara, s. 67-93.
White, S. (2013). Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, (Çev: Nurettin Elhüseyni), Alfa Basım, İstanbul.