ÇANAKKALE SAVAŞLARI İLE İLGİLİ TÜRK TARİH YAZIMININ OLUŞUMU (1915-1922)

Özet Tarih biliminin pozitif bir bilim olarak algılanmaya başlandığı 19. yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti, özellikle askeri tarih alanına dair çeşitli yayınlar yapmıştır. Bu yayınların birçoğu tercüme eserlerle başlamışsa da bir müddet sonra resmî olarak oluşturulan komiteler aracılığı ile yapılan yayınlar, modern tarih yazıcılığının ilk örneklerini ortaya çıkarmıştır. Meşrutiyet dönemi, birçok alanda olduğu gibi tarih yazıcılığı alanında da sistematik bir sürecin temellerini atmıştır. Özellikle 1912 Türk-İtalyan Harbi döneminde ilk örneklerine rastlanılan harp ceridelerinin askerî birlikler tarafından tutulma zorunluluğu, sürecin verilerini oluşturmuştur. Nihayetinde muharebe alanındaki yenilgilerin, özellikle Balkan Harbi yenilgisinin, sorumlularının bilinmesi gerekliliğinden hareketle tutulan cerideler, tarih yazıcılığına resmî dayanak sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu açısından Birinci Cihan Harbi’nin en önemli cephelerinden biri olan Çanakkale Cephesi’nde, tüm bu nedenlerle, tarih yazımı, tarihî olay yaşanıyorken verilerini oluşturabilmiştir. Ancak, 1915-1918 yılları arasında yapılan değerlendirmeler ile 1918-1922 yılları arasında yapılan değerlendirmeler arasında imparatorluğun Cihan Harbi’nden mağlup ayrılmasından kaynaklanan farklılıkların olduğu gözlenmiştir. Bu makale, ilgili yıllar arasında bahsi geçen farklılıkları ve konu ile ilgili literatür oluşturma çabalarını ele almaktadır. Abstract At the end of the 19th century, when the science of history began to be perceived as a positive science, the Ottoman Empire made various publications, especially in the field of military history. Although many of these publications started with translated works, after a while, publications made through officially formed committees revealed the first examples of modern historiography. The Constitutional Monarchy laid the foundations for a systematic process in historiography, as in many other fields. The necessity of keeping warbands by military units, the first examples of which were encountered during the Turkish-Italian War of 1912, constituted the data of the process. As a result, the series, which were kept with the necessity of knowing those responsible for the defeats on the battlefield, especially the Balkan War, formed an official basis for historiography. For all these reasons, historiography was able to produce data during the historical event on the Çanakkale Front, which was one of the most important fronts of the First World War for the Ottoman Empire. However, it was observed that there were differences between the evaluations made between 1915-1918 and the evaluations made between 1918-1922 due to the defeat of the empire in World War. This article discusses the differences mentioned between the respective years and efforts to create literature on the subject.

Anahtar Kelimeler:

Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu, Çanakkale Cephesi, Askeri Tarih, Tarih Yazımı

PDF

___

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 3, İctima Senesi:2, 1.Cilt, Birinci Celse, 10 Ocak 1916.
“Çanakkale Güllelenirken”, Türk Yurdu, C. 8, S. 2, 19 Mart 1331.
“Türk’ün Gazası”, Donanma Mecmuası, No.44, 23 Mart 1331.
“Türklük Şuûnu: Çanakkale’deki Vaziyetimiz”, Türk Yurdu, S. 87, 2 Temmuz 1331.
ALPAGUT, Ali Haydar Emir, “Akdeniz Boğazı Muharebeleri [I-VIII]”, Risâle-i Mevkûte-i Bahriye, C. 1, S. 8, Haziran 1331.
ÇAYKIRAN, Güzin, “Çanakkale Savaşları’na Bağlı Olarak Türkiye’de Kurumsal Askerî Tarih ve Arşiv Çalışmalarının Başlaması”, Anafarta Dergisi, S.3, 2019.
Harp Mecmuası (Kasım 1915-Haziran 1918), T.C. Başbakanlık Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Ankara, 2014.
IŞIK, Mehmet, EŞİTTİ, Şakir “Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’ndaki Propaganda Faaliyetleri Üzerine Bir İnceleme: Harp Mecmuası Örneği”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz S. 29, 2018.
KARATAŞ, Murat, “Askerî Tarih Kaynağı Olarak Harp Cerideleri (Çanakkale Muharebeleri Örneği)”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S.29, 2020.
KARATAŞ, Murat, ÖZYİGİT, Suat Eren, “İngiltere’deki Dardanel Komisyon Çanakkale Boğaz Harbi ile İlgili Osmanlı Harbiyesi’ne Ne Sordu Ne Cevap Aldı?”, Anafarta Dergisi, S.6, 2020.
KORYÜREK, Enis Behiç, “Çanakkale Şehitliği’nde”, Türk Yurdu, C. 9, S. 1, Eylül 1331.
RABBÂNİ, Fehmi, “Kaçtıkları Gün”, Donanma Dergisi, S. 126/77, 14 Kânûnı Sânî 1331
RIZA, Ömer, “Dârü’l-Hilâfe Kapısında Sarkıntılık Eden Arsızlar”, Sebîlürreşad, S. 332, 12 Mart 1331.
Yeni Mecmûa, Nüsha-i Fevkalâde, İstanbul: Hilal Matbaası, 1334.
BAYRI, Halid Oğuz [Müstear Mehmet Halit Bayrı], Mâziden Bir Yaprak, İstanbul: Karabet Matbaası 1335.
Cihan Harbi’nde Osmanlı Harekât-ı Tarihçesi: Çanakkale Muharebâtı, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1338.
ÇAKIR, Ömer, Türk Harp Edebiyatında Çanakkale Mektupları, Akçay Yayınları, Ankara, 2010.
Çanakkal’a Destanı, Nasihatnâme, Nefaset Matbaası, Karagöz Gazetesi Neşriyatı, İstanbul, 1331.
ÇULCU, Murat, İkdam Gazetesi’nde Çanakkale Cephesi C.I-II, Denizler Kitabevi, İstanbul, 2004.
Dardanelles Commission, First Report, Published By His Majesty’s Stationery Office, London, 1917.
Dardanelles Commission, The Final Report, Published By His Majesty’s Stationery Office, London, 1919.
DEMİRELLİ, Hulusi Fuad, Harbin Etrafında: Çanakkale Sahne-i Harbi, Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, İstanbul, 1331.
HALICI, Şaduman, BURGAÇ, Murat, Tanin Gazetesinde Çanakkale Savaşları, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, Ankara, 2020.
Harb-i Umumide Osmanlı Tarih-i Harbi Çanakkale Muharebatı, Genelkurmay Atase Başkanlığı Kütüphanesi, No: 22-1-1-1-2, s. 3. (Müsvedde Halinde)
Hayri (Kaymakam), Harb-i Umûmî’de Çanakkale Muhârebât-ı Berriyesi: Anafartalar Grubu Muhârebâtı, İstanbul: Erkân-ı Harbiye Mektebi Matbaası, 1336.
İbrahimoğlu Ömer, Seddülbahir’de Sağ Cenahta Birinci Fırka’nın Şehitlersırtı Destanı, İstanbul: Matbaa-i Askeriye, 1332.
İzzeddin-Burhaneddin, Harb-i Umûmî’de Çanakkale Muhârebât-ı Berriyesi: Arıburnu Şimâl Grubu Muhârebâtı, 1. Kısım (25 Nisan-14 Mayıs 1915 Vekayii); 2. Kısım (14 Mayıs-19 Mayıs 1915 Vekâyii), İstanbul: Erkân-ı Harbiye Mektebi Matbaası, 1336. [Eserin 1.Kısmı İzzeddin Bey, 2. Kısmı Burhaneddin Bey tarafından yazılmıştır.]
KARATAŞ, Murat, Maurice Larcher Büyük Harbte Türk Harbi Çanakkale Seferi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi, Çanakkale, 2008.
KARATAŞ, Murat, SAYILIR, Burhan, BORLAT, Barış, Harb-i Umumi Panoraması, Matus Matbaa, 2013.
KARCI, Erol, Osmanlı Genelkurmayı’na Göre Çanakkale Savaşları’nın Resmî Tarihi, Fark Yayınları, İstanbul, 2008.
Kemal Fevzi, Kahraman Orduya Armağan, Tekirdağ Matbaası, Tekirdağ, 1331
Kemal Fevzi, Ordudan Bir Ses, Kader Matbaası, İstanbul, 1333.
KIRÇOVALI, Abdullah Sıdkı, Harbde Osmanlı Zâbiti. Çanakkale’de Şehidler Bayramı, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul, 1333.
KUNTAY, Midhat Cemal, Yirmi Sekiz Kânûn-ı Evvel: Çanakkale Hakkında Üç Perdelik Manzum Tiyatro, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1335.
Kuruluşunun 100’üncü Yıl Dönümünde Genelkurmay Askerî Tarih Ve Stratejik Etüt (Atase) Daire Başkanlığı (1916-2016), Genelkurmay Yayını, Ankara 2018.
Kuruluşunun 100’üncü Yıl Dönümünde Genelkurmay Askerî Tarih Ve Stratejik Etüt (Atase) Daire Başkanlığı (1916-2016), Genelkurmay Yayını, Ankara 2018, ek belge no Ek-P.
Mehmed Celaleddin, Harbi Umûmî’de Çanakkale Muhârebât-ı Berriyesi: Kumkale Muhârebâtı, İstanbul: Erkan-ı Harbiye Mektebi Matbaası, 1336.
Mehmed Kemalî, Çanakkale Muzafferiyeti: Osmanlı ve Alman ve Avusturya Kahraman Orduları Karşısında Firar Eden Düşmanların Mağlubiyet Destanı, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul, 1331.
Mehmed Kemalî, Çanakkale Önünde Düşmana Kan Kusturan Arslan Yürekli Kahraman Mehmet Çavuşun Müdafaa-i Vatan Destanı, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul, 1331
Mehmed Kemalî, Çanakkale’de Batan İngiliz ve Fransızın Kıymetli Zırhlılarının Destanı, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul, 1331.
Mehmed Nihad [Binbaşı], Harb-i Umûmî’de Seddülbahir (Cenub Grubu) Muhârebâtı, İstanbul: Matbaa-i Askeriye, 15 Haziran 1336.
Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebatı’na Ait Tarihçe, Yay. Haz. Uluğ İğdemir, Türk Tarih Kurumu Basımevi, XVI, Dizi Sa.4, Ankara, 1990.
Mustafa Kemal, Arıburnu Muharebeleri Raporu, Yay. Haz. Uluğ İğdemir, Türk Tarih Kurumu Basımevi, XVI. Dizi Sa.8, Ankara, 1990.
MÜFTÜOĞLU, Ahmed Hikmet, Çanakkale: Sünbül Kokusu, İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1338.
ORTAÇ, Yusuf Ziya, Akından Akına, İstanbul: Hilâl Matbaası, 1332.
Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri, I-II, Yay. Haz. Muzaffer Albayrak, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2005.
OZANSOY, Fâik Ali, Pâyitahtın Kapısında, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık, 1336.
OZANSOY, Halid Fahri, Cenk Duyguları, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstabul, 1333.
ÖZDEMİR, Bülent, MUTAF, Abdülmecit, Çanakkale Muhârebâtı: Cihan Harbinde Osmanlı Harekât-ı Tarihçesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, IV/A-2-2.2.Dizi-Sayı:2, Ankara, 2012.
ÖZGÜNAY, Florinalı Nâzım, Zafer Teraneleri, İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası, 1334.
Rodoslu Habibzâde Ahmed Kemal, Vatan Yavrularına Ninni, İstanbul: Nefaset Matbaası, 1331.
SAYILIR, Burhan, KARATAŞ, Murat, BORLAT, Barış, Çanakkale Muharebelerinde Zabitan İzlenimleri, Üsküdar Belediyesi, İstanbul, 2017.
Süleyman Zeki, Çanakkale Harbi’nden Bir Numûne Yahud Vatanperverâne Bir Vakıa, Erzurum: Albayrak Matbaası, 1337.
TARHAN, Abdülhak Hâmid, Yadigâr-ı Harb, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1335.
URYANİZÂDE, Ali Vahid, (Kassam Umumi Müşaviri), Çanakkal’a Cephesinde Duyup Düşündüklerim, Darü’l-Hilâfeti’l-Aliyye İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1332/1334.
YURDAKUL, Mehmed Emin, Ordunun Destanı, İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1331.
KUŞKU, Onur, “Türk Literatüründe Çanakkale Savaşları Tarih Yazıcılığının Oluşumu (1915-1922)” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale, 2019.