Mahalle ve Camii: Osmanlı İmparatorluğu'nda Mahalle Tipleri Hakkında Trabzon Üzerinden Bir Değerlendirme

Osmanlı İmparatorluğunun geleneksel döneminde Müslüman mahallesinin konu edinildiği bu makalede, öncelikle mahalle ve gelenek ilişkisi irdelenmiştir. Bunun için temeddün kavramı belirlenmiş ve bu kavram ekseninde Osmanlıların medeniyet perspektifi ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Buradan hareketle mahalle ve cami arasındaki ilişki anlamlandırılmak istenmiştir. Sonra, mahalle ve cami arasındaki ilişkinin sorunlu olduğuna dair son zamanlarda ortaya çıkan görüşlerden hareketle şeriye sicillerinin bu konuyu açıklığa kavuşturmadaki kaynak değeri tartışılmıştır. Bu bağlamda geleneksel mekân algısının insan odaklı yapısı uyarınca imam ve mahalle ilişkisi üzerinden imam-mahalle-cami arasındaki bağlantı noktaları yakalanmaya çalışılmıştır. Mahallenin fıkhî bir birim olduğunun iddia edildiği bu makalede, son olarak, cami eksen kabul edilerek mahalle tipleri belirlenmiştir. Camii olan ve olmayan mahalleler şeklinde beliren tiplerin, Osmanlı mahallesi çalışmalarını anakronik tespitlerden kurtaracağı düşünülmüştür.

Neighborhood and the Mosque: An Evaluation of Different Types of Neighborhood in the Ottoman Empire Through Trebizond Sample

In this article, investigating the Muslim Ottoman neighborhood during the traditional period of the Ottoman Empire, the relationship between neighborhood and tradition was first examined. To achieve this, the concept of tamaddun was determined in order to reveal the Ottomans perspective of civilization in this context. Our aim was to define the relationship between the neighborhood and the mosque. Then, considering the recently emerged remarks that the relationship between the neighborhood and the mosque had become troubled, the value of the Sharia court records as a source, in clarifying this issue, was discussed. In this context, the vertices between the imam, the neighborhood and the mosque were tried to be captured through the neighborhood-imam relationship, in accordance with the human- oriented structure of the traditional perception of space. In this article, the neighborhood was claimed to be a unit of fiqh(a juridical unit). Finally, the types of neighborhood were determined depending on the presence of a mosque. By creating neighborhood types with and without a mosque, anachronistic determinations will probably be prevented in the studies on Ottoman neighborhoods.

___

Trabzon Şeriye Sicilleri, no: 1821, 1821-4, 1822, 1824, 1825, 1826, 1827, 1828, 1829, 1830, 1831.

AÇIK, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzonda Siyaset, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.

AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 9/1. Kitap-9/2. Kitap, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1996.

BAYRAMOĞLU ALADA, Adalet, Osmanlı Şehrinde Mahalle, Sümer Kitabevi Yayınları İstanbul 2008.

ALKAN, Ahmet Turan, Mahalle, İslâm Geleneğinden Günümüze Şehir Hayatı ve Yerel Yönetimler, Cilt 2, (Ed. Vecdi Akyüz), İlke Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 291-293.

ALPAGUŞ, Hatice K., Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.

Aristoteles, Politika, Çev. Mete Tunçay, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010.

Aşık Mehmed, Menâzirül-Avâlim, Cilt 3, Haz. Mahmut Ak, TTK Yayınları Ankara 2007.

BARDAKOĞLU, Ali, Kasâme, D.İ.A., C. 24, İstanbul 2001, s. 528-530.

BAYINDIR, Abdülaziz, İslam Muhakeme Hukuku, (Osmanlı Devri Uygulaması), İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.

BEHAR, Cem, Kasap İlyas Mahallesi: İstanbulun Bir Mahallesinin Sosyal ve Demografik Portresi: 1546-1885, İstanbul Araştırmaları, Sayı 4, İstanbul 1998, s. 7- 110.

BERKES, Niyazi, Laikliğin Tarihsel Kaynakları, Osmanlıda Din Devlet İlişkileri, (Haz. Vecdi Akyüz), Ayışığı Kitapları, İstanbul 1999, s. 69-90.

BEYDİLLİ, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2001.

BİLGİN, Vejdi, Fakih ve Toplum: Osmanlıda Sosyal Yapı ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.

BİLMEZ, Bülent, Begriffsgeschichtenin Babası Reinhart Koselleck (1923-2006) ve Tarih Biliminde Yenilik Arayışları, Tarih ve Toplum, Sayı 4, İstanbul 2006, s. 9-44.

BOSTAN, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2002.

CANSEVER, Turgut, Kubbeyi Yere Koymamak, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.

CANSEVER, Turgut, Osmanlı Şehri, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.

Eflatun, Devlet, Çev. Ersin Uysal, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005.

EMECEN, Feridun, Osmanlılarda Yerleşik Hayat Şehirliler ve Köylüler, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 270-283.

ERGENÇ, Özer, Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine, Osmanlı Araştırmaları, Sayı IV, İstanbul 1984, s. 69-78.

ERGENÇ, Özer (1996), Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara 1996.

Evliya Çelebi Seyehatnamesi, 2. Kitap, Haz. Zekeriya Kurşun vd., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.

Fârâbî, İdeal Devlet (El-Medînetül-Fâzıla), Çev. Ahmet Arslan, Vadi Yayınları, Ankara 1997.

FARAQHI, Suraiya, Yeni Bir Hükümdar Aynası: Osmanlı Padişahlarının Kamusal İmgesi ve Bu İmgenin Algılanması, Çev. Gül Çağalı Güven, Alfa Yayınları, İstanbul 2011.

FAZLIOĞLU, İhsan, Osmanlı Dönemi Türk Felsefe-Bilim Hayatının Çerçevesi, http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler

GENCER, Bedri (2000), Osmanlı Siyasî Felsefe ve Rejimi: Kuruluşun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Bir İcmal, Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 4-5, s. 103-151.

GENCER, Bedri (2004), Çoğulculuk ve Meşruiyet Krizi, Sivil Toplum, Sayı 2 (5), 2004, s. 7-17.

GENCER, Bedri, İslamda Modernleşme 1839-1939, Lotus Yayınları, Ankara 2008.

GENCER, Bedri, Hâl ve Muhâl: Sekülerlikten Sekülerizme, EskiYeni, Sayı 13, 2009, s. 14-21

GENCER, Bedri, Sosyal Devletten Kerim Devlete, Bilgi, Sayı 19, 2009/2, s. 1-18.

GENCER, Bedri, Osmanlı İslâm Yorumu, Doğu Batı, Osmanlılar IV, Sayı 54, Ankara 2010, s. 61-95.

GENCER, Bedri, Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet, Kapı Yayınları, İstanbul 2011.

GÜRBİLEK, Nurdan, Mahrumiyet, Defter, Sayı 16, İstanbul 1991, s. 38-50.

GÜRİZ, Adnan, Hukuk Felsefesi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2009.

HABERMAS, Jürgen, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, Çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.

HOCAOĞLU, Durmuş, Felsefe ve Hikmet Üzerine, Türkiye Günlüğü, Sayı 76, Ankara 2004, s. 61-94.

IMBER, Colin, Şeriattan Kanuna: Ebussuud ve Osmanlıda İslami Hukuk, Çev. Murteza Bedir, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.

İbn Haldun, Mukaddime, Cilt I, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.

İbn Sînâ, Kitâbüş-Şifâ, Metafizik (II), Çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker, Litera Yayıncılık, İstanbul 2005.

İmam Mâverdi, Edebüd-Dünya ved-Din, Çev. Ali Akın, Temel Neşriyat, İstanbul 1998.

İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi, 1 Numaralı Sicil, Haz. Bilgin Aydın-Ekrem Tak, İSAM Yayınları, İstanbul 2010.

İzahlı Mültekâ el Ebhur Tercümesi, Cilt I, Çev. Mustafa Uysal, Konya 1980.

KANT, Immanuel, Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi, Çev. İoanna Kuçuradi, Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, Ankara 1995.

KARAGÖZOĞLU, Hümeyra, Ahlak Düşüncesinde Siyaseti Aramak: İbn Miskeveyhte Adalet Kavramının Siyasî Yansımaları, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 14, Sayı 27, İstanbul 2009, s. 93-118.

Kâtip Çelebi, Mîzânül-Hakk Fî İhtiyâril-Ehakk, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2008.

KAZICI, Ziya, Osmanlılarda Mahalle İmamları ve Yerel Yönetim İlişkisi, İslâm Geleneğinden Günümüze Şehir Hayatı ve Yerel Yönetimler, Cilt 2, Ed. Vecdi Akyüz, İlke Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 25-32.

Kınalızâde Ali Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, Haz. Mustafa Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2007.

KIVRIM, İsmail, Osmanlı Mahallesinde Gündelik Hayat (17. Yüzyılda Gaziantep Örneği), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 8 (1), Gaziantep 2009, s. 231-255.

KOSELLECK, Reinhart, Kavramlar Tarihi: Politik ve Sosyal Dilin Semantiği ve Pragmatiği Üzerine Araştırmalar, Çev. Atilla Dirim, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.

KÖSE, Hızır Murat, İslam Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 14, Sayı 27, İstanbul 2009, s. 1-19.

KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri vd., İmam, D.İ.A., Cilt 22, İstanbul 2000, s. 178-190.

LOWRY, Heath W., Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461-1583, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1977.

MARDİN, Şerif, Türkiyede Din ve Siyaset, Der. Mümtazer Türköne-Tuncay Önder, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.

MARDİN, Şerif, Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5, Çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.

Muhammed bin Muhammed el-Gazâlî, Nesâyihül-Mülûk (İnceleme-Metin-Dizin), Haz. Turgut Tok, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2009.

Nasîreddin Tusî, Ahlâk-ı Nâsırî, Çev. Anar Gafarov-Zaur Şükürov, Litera Yayıncılık, İstanbul 2007.

ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK Yayınları, Ankara 2000.

ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, İstanbul 2002.

ÖZ, Mehmet, Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Şehir Tarihi, Cilt 3, Sayı 6, İstanbul 2005, s. 57-88.

PAKALIN, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 2, MEB Yayınları İstanbul 1983.

PIERCE, Leslie, Ahlak Oyunları: 1540-1541 Osmanlıda Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, Çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.

SAVAŞIR, İskender, Modernizmin Eşiği, Defter, Sayı 5, İstanbul 1988, s. 58-83.

ŞAHİN, İlhan vd., Şehir, D.İ.A., Cilt 38, İstanbul 2010, s. 441-451.

ŞENTÜRK, Recep, Türk Düşüncesinin Sosyolojisi: Fıkıhtan Sosyal Bilimlere, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2008.

ROSENTHAL, Erwin I. J., Ortaçağda İslâm Siyaset Düşüncesi, Çev. Ali Çaksu, İz Yayınları, İstanbul 1996.

TAMDOĞAN-ABEL, Işık, Osmanlı Döneminden Günümüz Türkiyesine Bizim Mahalle, www.os-ar.com, 23.11.2005, s. 1-7.

TANYELİ, Uğur-Engin Gerçek, İstanbulda Mekan Mahremiyetinin İhlali ve Teşhiri: Gerilimli bir Tarihçe ve 41 Fotograf, Akın Nalça Kitapları, İstanbul 2012.

TOK, Özen, Kadı Sicilleri Işığında Osmanlı Şehrindeki Mahalleden İhraç Kararlarında Mahalle Ahalisinin Rolü, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 18, Kayseri 2005, s. 155-173.

TULUK, Ö. İskender-H. İbrahim Düzenli, Yitik Mirasın İzinde: Trabzonda Osmanlı Cami ve Mescidleri (1461-1583), Ciépo, Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyum Bildirileri 18-23 Eylül 2006, Haz. Kenan İnan-Yücel Dursun, Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Trabzon 2011, s. 131-182.

Tursun Bey, Târîh-i Ebül-Feth, Haz. Mertol Tulum, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1997.

TÜLÜVELİ, Güçlü, City, State and the Society: Trabzon, An Ottoman City in the Mid- Seventeenth Century, Phd Thesis, Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Grek Studies The University of Birmingham, Birmingham 2002.

YEL, Ali Murat-Mustafa Sabri Küçükaşçı, Mahalle, D.İ.A., Cilt 27, Ankara 2003, s. 323-326.

YILMAZ, Fikret, Amasyanın Bir Numaralı Şeriye Sicili, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 1987.

YILMAZ, Fikret, XVI. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mahremiyetin Sınırlarına Dair, Toplum ve Bilim, Sayı 83, İstanbul 1999/2000, s. 92-109.

YILMAZ, Fikret, Zina ve Fuhuş Arasında Kalanlar: Fahişe, Subaşıya Karşı, Toplumsal Tarih, Sayı 220, İstanbul 2012, s. 22-31.