Mecmûa-i İber-i İntibâh ve Osmanlı Popüler Bilim Dergileri Arasında İlk Polemikler

Aralık 1862’de Cemiyet-i Kitâbet tarafından yayınlanmaya başlanan Mecmûa-i İber-i İntibâh Osmanlı’nın ikinci popüler bilim dergisidir. Dergi, Haziran 1864 yılındaki sekizinci sayıdan sonra yayınına ara vermiş, Ekim 1865’ten itibaren adını Mecmûa-i İbretnümâ olarak değiştirerek dokuzuncu sayıdan devamla bu kez aylık olarak düzenli şekilde tekrar yayınlanmaya başlamıştır. On altıncı ve son sayısı Mayıs 1866 tarihlidir. Eğitimin önemini vurgulayan dergi, amacını okul çocuklarının okuyup faydalanacağı bir eser olmak şeklinde açıklamaktadır. İçerdiği yazılardan, söz konusu topluluğun ve dergisinin geleneksel bir kültür anlayışına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Derginin, ilk Osmanlı popüler bilim dergisi olan Mecmûa-i Fünûn ile bilimsel olmayan sert polemiklere girdiği görülmektedir. Dergideki bazı yazıların Mukaddime’den aktarmalarla oluşturulması İbn Haldun’un o dönem Osmanlı kültür yaşamındaki etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Vidinli Tevfik’in Bahaeddin el-Âmulî’nin Arapça Hülâsatu’l-Hisâb adlı aritmetiğe ilişkin eserinin Türkçe açıklamalar da içeren çevirisine başladığı gösteren tefrikası dâhil olmak üzere, o dönemde yayınlanmış ancak ilgili bibliyografyalarda kaydı bulunmayan bazı bilim tarihi kitapları hakkında verdiği bilgiler, derginin bilim ve kültür tarihimiz açısından önemli yönleri olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler:

Mecmûa-i İber-i İntibâh, Mecmûa-i İbretnümâ, Cemiyet-i Kitâbet, Mecmûa-i Fünûn, İbn Haldun, Bahaeddin el-Âmulî, Vidinli Tevfik

The Mecmûa-i İber-i İntibâh and the Early Polemics Among Ottoman Popular Science Journals

First published in December 1862 by the Cemiyet-i Kitâbet, the Mecmûa-i İber-i İntibâh was the second most popular Ottoman science journal. The journal ceased publication after its 8th issue in June 1864. Its name was changed to Mecmûa-i İbretnümâ from its 9th issue (October 1865) onward, and thereafter, it became a monthly journal. Its 16th and final issue was dated May 1866. Emphasizing the importance of education, the journal’s aim was to provide reading materials for school children. Its content reflects the traditional understanding of culture and society. It went into non-scientific polemics with the Mecmûa-i Fünûn, the first popular science magazine of the Ottoman Empire. Journal’s articles quoting from the Mukaddime witness the influence of Ibn Khaldun on Ottoman cultural life of the time. The journal further informs regarding the Turkish translation by Vidinli Tevfik from Bahaeddin el-Âmûlî’s arithmetical book, Hülâsatü’l-Hisâb, and some history of science books of the time, which were not recorded in bibliographies. These pieces of information are crucial because they attest to the unknown aspects of Turkish scientific and cultural history.

Keywords:

Mecmûa-i İber-i İntibâh, Mecmûa-i İbretnümâ, Cemiyet-i Kitâbet, Mecmûa-i Fünûn, Ibn Khaldun, Bahaeddin al-Âmûlî, Vidinli Tevfik,

PDF

___

Baysal, Jale. Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875. hazırlayanlar: Hasan S. Keseroğlu-İlkim Mengülerek. İstanbul: Hiperlink, 2010.
Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. hazırlayan Ahmet Kuyaş. İstanbul: YKY, 2002.
Beyoğlu, Süleyman. “Kamil Paşa, Yusuf.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 24: 283-284. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri I-II-III. hazırlayanlar: Mustafa Tatcı, Cemâl Kurnaz, Ankara: Bizim Büro, 2000.
Çavdar, Necati. “Rothschildler ve Osmanlı İmparatorluğu.” Sezai Balcı ve Mustafa Balcıoğlu’nun Rothschchildler ve Osmanlı İmparatorluğu adlı eserinin
incelemesi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12/2 (2017): 267-271.
Demirhan, Ayşegül. Kısa Tıp Tarihi. Bursa: Bursa Üniversitesi Yayınevi, 1982.
Günergun, Feza. (2007), “Matematiksel Bilimlerde İlk Türkçe Dergi: Mebâhis-i İlmiye (1867-69).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları VIII/2 (2007):1-42.
Gunergun, Feza, Asuman Baytop. “Hekimbaşı Salih Efendi (1816-1895) ve Botanikle İlgili Yayınları.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 2 (1998): 293-317.
İbn Haldun. Mukaddime 1-II. hazırlayan: Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah, 2004.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi (hazırlayanlar). Osmanlı Matematik Literatürü II. İstanbul: IRCİCA, 1999.
İhsanoğlu, Ekmeleddin.“Osmanlı Bilimi Literatürü.” Osmanlı Medeniyet-i Tarihi II, editör Ekmeleddin İhsanoğlu içinde 363-435. İstanbul: IRCICA, 1999.
Mecmûa-i Fünûn, sayı 8, Şabân 1279 (Ocak/Şubat 1863); sayı 9, Ramazân 1279 (Şubat/Mart 1863); sayı 13, Muharrem 1280 (Haziran/Temmuz 1863).
Mecmûa-i İber-i İntibâh, sayı I, Receb 1279 (Aralık/Ocak 1862/1863); sayı 2, Şevvâl 1279 (Mart/Nisan 1863); sayı 3, Muharrem 1280 (Haziran/Temmuz 1863);
sayı 4, Rebiülâhir 1280 (Eylül/Ekim 1863); sayı 5, Şaban 1280 (Ocak/Şubat 1864); sayı 6, Ramazan 1280 (Şubat/Mart 1864); sayı 7, Şevvâl 1280 (Mart/Nisan
1864); sayı 8, Muharrem 1281 (Haziran/Temmuz 1864).
Mecmûa-i İbretnümâ, sayı 9, Cemaziyelâhir 1282 (Ekim/Kasım 1865); sayı 10, Receb 1282 (Kasım/Aralık 1865); sayı 11, Şaban 1282 (Aralık/Ocak 1865/1866);
sayı 12, Ramazân 1282 (Ocak/Şubat 1866); sayı 13, Şevvâl 1282 (Şubat/Mart 1866); sayı 14, Zilkade, 1282 (Mart/Nisan 1866); sayı 15, Zilhicce 1282 (Nisan/Mayıs
1866); sayı 16, Muharrem 1283 (Mayıs/Haziran 1866).
Polat, Atilla. “Son Dönem Osmanlı Matematikçi-Bürokrati Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın Hayatı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 20/1 (2020): 16-46.
Salih Zeki. Âsâr-ı Bâkiye. hazırlayanlar Melek Dosay Gökdoğan. Remzi Demir ve Mutlu Kılıç. c3. Ankara: Babil, 2004.
Sena, Cemil. Filozoflar Ansiklopedisi I. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1974.
Şengör, Celâl. “Osmanlı’nın İlk Jeoloji Kitabı ve Osmanlı’da Jeolojinin Durumu Hakkında Öğrettikleri.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları XI/I-2 (2009-10): 119-158.
Tanpınar, Ahmed Hamdi. 19’uncu Asır Türk Edebiyat Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 2003.
Ulusoy, Nalcıoğlu Belkıs. “Türkçe Dergiciliğinin Sancılı Başlangıcı.” Dergicilik Üzerine, editör: Aslı Yapar Gönençi içinde 7-39. İstanbul: Koyu Kitap, 2013.
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 2005.
Aksolak, İsmail Hakkı. “Nâsûhî Abdülhâlik,” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). Erişim 18.08.2021, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nasuhi-abdulhalik.
Aslan, Mehmet. “Ali Haydar Bey Mihalıçlı”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). Erişim 17.08.2021. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-haydar-bey- mihalicli.
Arslan, Mehmet. “Fâzıl Bey,” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). Erişim 18.08.2021. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fazil-pasa.
Arslan, Mehmet. “Subhi, Hasan Subhi,” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). Erişim 18.08.2021. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/subhi-hasan-subhi.