Les versions turque et arabe du manuel d’utilisation de l’arithmomètre de Thomas

Thomas aritmometresi, 1851’den itibaren dünya piyasasındaki ilk ticari hesap makinesi olmuş ve bu unvanını uzun süre korumuştur. Aritmometre, Fransızca bir kullanım kılavuzuyla birlikte satılmaktaydı. Yakın zamanda, Feza Günergun bu kılavuzun Osmanlı Türkçesine yapılan serbest çevirisini bulmuş ve incelemişti. Birkaç sene önce, bu makalenin yazarı da aynı kılavuzun Arapça versiyonunu Fas’ta bulmuştu. Bu araştırma notunun amacı, bu iki çeviriyi karşılaştırmaktır. Temel fark, karekök alma işleminde görülmektedir. Bu işlem için Fransızca kılavuzda iki yöntem sunulmuştur: Klasik yöntem ve Toepler-Reuleaux yöntemi. Faslı çevirmenin klasik metodu benimserken, Türk çevirmen ikinci yöntemi yani Töpler-Reuleaux’nun yeni algoritmasını tercih etmiştir. Dikkat çekici ortak nokta ise, her iki çevirmenin de ondalık kesirlerle yapılan işlemleri görmezlikten gelmeleridir.

Anahtar Kelimeler:

Thomas aritmometresi, Toepler yöntemi, Aḥmad al-Ṣuwayrī, Mehmed İzzet

The Turkish and Arabic Versions of the User’s Manual of Thomas’ Arithmometer

Thomas’ arithmometer was, from 1851 onwards, the first mechanical calculator in the world to be marketed, and it remained the only one for a long time. It was sold with a brief user’s manual in French. Feza Günergun recently discovered and studied a free translation of this manual into Ottoman Turkish. A few years earlier, I had discovered in Morocco an Arabic version of the same manual. The purpose of this note is to compare these two translations. The main difference lies in the treatment of the square root. One striking common point is that the two translators have left off the decimal fractions.

Keywords:

Thomas arithmometer, Toepler method, Aḥmad al-Ṣuwayrī, Mehmed İzzet,

PDF

___

Istanbul, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, ms. 814
Rabat, al-Khizāna al-Ḥasaniyya, ms. 1738
Sources Imprimées / Printed Sources
Ageron, Pierre. « Des ouvrages mathématiques européens dans le Maroc du XIXe siècle ». In Mathématiques méditerranéennes, d’une rive à l’autre, coordonné par É. Barbin et J.-L. Maltret, 247-264. Paris : Ellipses, 2015.
Ageron, Pierre. « L’arithmomètre de Thomas : sa réception dans les pays méditerranéens (1850-1915), son intérêt dans nos salles de classe ». In History and Pedagogy of Mathematics – Proceedings of the 2016 ICME Satellite meeting HPM 2016, edited by L. Radford, F. Furinghetti and T. Hausberger, 655-670. Montpellier : IREM de Montpellier, 2016.
Folkerts, Menso. Die älteste lateinische Schrift über das indische Rechnen nach al-Ḫwārizmī – Edition, Übersetzung und Kommentar. München : Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1997.
Günergun, Feza. « İstanbul’da bir Payen Aritmometresi ve Türkçe Kullanım Kılavuzu ». Osmanlı Bilimi Araştırmaları 20 (2019) : 1-15.
Günergun, Feza (ed.). Pursuing Knowledge – Scientific Instruments, Manuscripts and Prints from Istanbul University Collections / Bilginin İzinde – İstanbul Üniversitesi Koleksiyonlarıdan Bilimsel Aletler, Yazmalar, Baskılar. Istanbul : İstanbul Üniversitesi, 2016.
Instruction pour se servir de l’arithmomètre, machine à calculer inventée par M. Thomas de Colmar. Paris : imprimerie N. Chaix et Cie, sans date (1851). Rééditions : Paris : imprimerie A. Blondeau, 1852 ; Paris : imprimerie A. Blondeau, 1856 ; Paris : imprimerie L. Guérin et Cie, 1860 ; Paris : imprimerie L. Guérin et Cie, 1865 ; Paris : imprimerie F. Malteste et Cie, 1868 ; Paris : imprimerie F. Malteste et Cie, 1873 ; Paris : imprimerie G. Jousset, 1878 ; Paris : imprimerie G. Jousset, 1884 ; Paris : sans nom d’imprimeur, 1895.
Jacomy-Régnier. Histoire des nombres et de la numération mécanique. Paris : imprimerie N. Chaix et Cie, 1855.
Reuleaux, Franz. « Prof. Toepler’s Verfahren der Wurzelausziehung mittelst der Thomas’schen Rechenmaschine ». Verhandlungen des Vereins zur Beförderung des Gewerbfleißes in Preußen 44 (1865) : 112-116.
Monnier, Valéry. Site arithmometre.org (consulté le 7 avril 2019).