Portre ve Otoportre: İbrahim Müteferrika’nın Akıl Oyunları

Bu makalede, Osmanlı kültür tarihinde ilk Türk matbaasının kurucusu olarak ün kazanmış olan bir aydın ele alınmaktadır. Söz konusu kişi Macar asıllı bir Protestan (iddialara göre Üniteryen) olup, 18. yüzyılın sonralarında memleketi olan Erdel’i terk ederek Osmanlı’ya sığınmıştır. Daha sonra ihtida edip İbrahim Müteferrika adını alarak Müslüman-Osmanlı kimliğini benimsemiştir. Çalışmada, İbrahim Müteferrika ile ilgili günümüze ulaşan az sayıdaki anlatılardan aktarılanlarla yetinilmemiş, Müteferrika’nın portresi ve otoportresi, Osmanlı olmadan önceki kimliğine dair önemli hususlar hakkında bize ipuçları veren Erdel sonrası hayatından hareketle çizilmiştir. Müteferrika’nın hayatı hakkında bilgi veren sadece üç anlatı bilinmektedir: Müteferrika’nın kendi yazdığı hayat hikâyesi, Müteferrika’nın çağdaşı César de Saussure’ün ve Charles Peyssonnel’in kaleme aldığı mektup ve raporlar. Bununla birlikte gerek Saussure ve Peyssonnel tarafından çizilen portreler, gerekse Müteferrika’nın çizdiği otoportre, bu portrelerde beliren farklı imgelerin karşılatırılabilmesi açısından oldukça faydalıdır. Söz konusu üç anlatıdan hareketle Müteferrika’nın tam olarak ne zaman ihtida ettiği, Müslüman olmadan önce hangi Hıristiyan mezhebine bağlı olduğu ve kendi isteğiyle mi, yoksa içinde bulunduğu olumsuz şartlardan dolayı mı Müslüman olduğu gibi girift meseleler hakkında yeni ve iddialı yorumlar yapılmıştır. Müteferrika’nın, ihtidasıyla ilgili gerçekleri gizemli bir hâle getirerek yeni konumuna daha uygun düşen, yani yeni hükümdarına yaranmak için gerçektekinden farklı, düzmece bir otoportre çizmiş olduğu düşünülebilir.

Anahtar Kelimeler:

İbrahim Müteferrika, Osmanlı kimliği, ihtida, 18. yüzyıl, otoportre

Portrait and Self-Portrait: Ibrahim Müteferrika’s Mind Games

The paper deals with an intellectual who was famous in Ottoman cultural history as the founder of the first Turkish printing house (1726). He was a Hungarian born Protestant (allegedly Unitarian), who left his homeland in Transylvania in the late seventeenth century, took refuge in the Ottoman Empire and converted to Islam, gaining a new Ottoman and Muslim identity under the name Ibrahim Müteferrika. The paper reveals Müteferrika’s portrait and self-portrait by dwelling not only on the few available narratives dealing with it, but also on those aspects of Müteferrika’s postTransylvanian activities in which one could see some important idiosyncrasies of his pre-Ottoman identity. To date, there are only three narratives revealing Müteferrika’s biography: of Müteferrika’s contemporaries César de Saussure and Charles Peyssonnel, as well as of Müteferrika himself. However, Saussure’s and Peyssonnel’s portraits, on the one hand, and Müteferrika’s self-portrait, on the other, allow us to contrats the images appearing from them. All three biographical narratives provide a basis for different and even controversial interpretations of the following more or less unclear issues: how exactly did Müteferrika become an Ottoman subject; what was his religious affiliation before Islam; and how did he convert to Islam: of his own free will or under the pressure of unfavorable circumstances? Müteferrika himself may have created a much more favorable self-image through mystifying the circumstances that led to his conversion. This story could serve also as an act of submission before his new Muslim rulers. In other words, Müteferrika probably created an alternative and fictitious self-portrait, which is much more plausible than the real one.

Keywords:

İbrahim Müteferrika, Ottoman identity, conversion, eighteenth century, self-portrait,

PDF

___

Bibliography Primary Sources: Ottoman Documents: Başbakanlık Osmanlı Arşivi: Ali Emîrî, III. Ahmed, 1791, 14755. Cevdet-Hariciye, 5256, 6927, 7911. İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilleri: Kısmet-i Askeriye Mahkemesi, Defter 98, fol. 39a40b. Ottoman Manuscripts: National Library Sts Cyril and Methodius, Oriental Department, Sofia, Or 2296. Princeton University, Firestone Library, Rare Books and Manuscripts Room, Robert Garrett Collection, 3033 T. Ottoman Incunabula: Kitāb-ı Cihānnümā li-Kātib Çelebi, Kostantiniye, 1145/1732. Tārīh-i Çelebizāde Efendi, Kostantiniye, 1153/1741. Tercümetü’s-Sihāh-i Cevheri [Lugat-i Vankulu], Kostantiniye, 1141/1729. Secondary Sources: Afyoncu, Erhan: “İbrâhim Müteferrika” İslâm Ansiklopedisi, vol. 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı 2000, p. 324-327. Afyoncu, Erhan: “İlk Türk Matbaasının Kurucusu Hakkında Yeni Bilgiler”, Belleten, 65/243 (Ankara 2001), p. 607-622. Albin, Michael W.: “Early Arabic Printing: A Catalogue of Attitudes”, Manuscripts of the Middle East, 5 (1990-1991), p. 114-122. Apak, Kemalettin: Ana Çizgileriyle Türkiye’deki Masonluk Tarihi, İstanbul: Türk Mason Derneği 1958. Bayerle, Gustav: Pashas, Begs, and Effendis: A Historical Dictionary of Titles and Terms in the Ottoman Empire, Istanbul: ISIS Press 1997. Baysal, Jale: “II. Rákóczi Ferenc’in Çevirmeni Müteferrika İbrahim ve Osmanlı Türklerinin İlk Bastıkları Kitaplar”, Türk-Macar Kültür Münasebetleri Işığı Altında II. Rákóczi Ferenc ve Macar Mültecileri Sempozyumu/Symposium on Rákóczi Ferenc II and the Hungarian Refugees in the Light of Turco-Hungarian Cultural Relations, İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi 1976, p. 217-225. Behar, Cem: Ali Ufki ve Mezmurlar, İstanbul: Pan Yayıncılık 1990. Ben-Zaken, Avner: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kopernik Sistemi”, Türkler, vol. 11, Ankara: Yeni Türkiye 2002, p. 289-302. Berkes, Niyazi: “İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dinî ve Fikrî Kimliği”, Belleten, 26/104 (Ankara 1962), p. 715-737. Berkes, Niyazi: “104 Sayılı Belleten’de Çıkan “İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dinî ve Fikrî Kimliği” Adlı Yazı İçin Bir Not”, Belleten, 28/109 (Ankara 1964), p. 183. Berkes, Niyazi: The Development of Secularism in Turkey, Montreal: McGill University Press 1964. Berkes, Niyazi: “Ibrahim Müteferrika”, The Encyclopaedia of Islam. New Edition, vol. 3, Leiden: E. J. Brill 1971, p. 996-998. Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık 2002. Binark, İsmet: “Eski Devrin Kitapçıları: Sahhâflar”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 16/3 (1967), p. 155-162. Binark, İsmet: “Matbaanın Türkiye’ye Geç Girişinin Sebepleri”, Yeni Türkiye, 12 (1996), p. 1599-1616. Burke, Peter: Gutenberg’den Diderot’ya Bilginin Toplumsal Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2001. Ceardenal, Jose Maria and Rodriguez, Caro Y.: Tarih Boyunca Masonluk, İstanbul: Kayıhan Yayınları 1999 Duverdier, Gérald: “Savary de Brèves et Ibrahim Müteferrika: deux drogmans culturels à l’origine de l’imprimerie turque”, Bulletin du Bibliophile, 3 (1987), p. 322-359. Erdem, Yahya: “Müteferrika Matbaasının Erken Dönemde Yapılmış Bilinmeyen Bir Resmi”, Müteferrika, 39 (2011), p. 221-224. Erdem, Yahya, “Sahhaflar ve Seyyahlar: Osmanlı’da Kitapçılık”, Osmanlı, vol. 11, Ankara: Yeni Türkiye 1999, p. 720-738. Erdem, Yahya: “Sahhaflar ve Seyyahlar: Osmanlı’da Kitapçılık”, Müteferrika, 20 (2001), p. 3-18. Erdenen, Orhan: Lale Devri ve Yansımaları, İstanbul: TDAV 2003. Ergul, F. Asli: “The Ottoman Identity: Turkish, Muslim or Rum?”, Middle Eastern Studies, 48/4 (2012), p. 629-645. Erünsal, İsmail E.: “Osmanlılarda Sahhaflık ve Sahaflar: Yeni Belge be Bilgiler”, The Journal of Ottoman Studies, 29 (2007), p. 99-146. Faroqhi, Suraiya: Subjects of the Sultan. Culture and Daily Life in the Ottoman Empire, London-New York: I. B. Tauris 2000. Faroqhi, Suraiya: “Quis Custodiet Custodes? Controlling Slave Identities and Slave Traders in Seventeenth- and Eighteenth-Century Istanbul”, E. Andor and I. Gy. Tóth (eds), Frontiers of Faith. Religious Exchange and the Constitution of Religious Identities 1400-1750, Budapest: Central European University Press 2001, p. 121-136. Fekete, Lajos: “Osmanlı Türkleri ve Macarlar 1366-1699”, Belleten, 13/52 (1949), p. 663-743. Haiman, G.: Nicholas Kis: A Hungarian Punch-cutter and Printer 1650-1702, Budapest: Akadémiai kiadó 1983. Hopp, L.: “İbrahim Müteferrika (1674/75?-1746). Fondateur de l’imprimerie turque”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 29/1 (1975), p. 107-113. Houston, Robert A.: Literacy in Early Modern Europe: Culture and Education 1500-1800, London-New York: Longman 1988. Isom-Verhaaren, Christine: “Shifting Identities: Foreign State Servants in France and the Ottoman Empire”, Journal of Early Modern History, 8/1-2 (2004), p. 109-134. Jasanoff, Maya: “Cosmopolitan. A Tale of Identity from Ottoman Alexandria”, Common Knowledge, 11/3 (2005), p. 393-409. Kafadar, Cemal: “A Rome of One’s Own: Reflections on Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum”, Muqarnas. An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, 24 (2007), p. 7-25. Karácson, Imre: “İbrahim Müteferrika”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası. 3 (1326/1910), p. 178-185. Karpat, Kemal H.: “Historical Continuity and Identity Change or How to be Modern Muslim, Ottoman, and Turk”, Kemal H. Karpat (ed.), Ottoman Past and Today’s Turkey, Leiden-Boston-Köln: Brill 2000, p. 1-28. Kaynardağ, Arslan: “Eski Esnaflarımızla - Bu Arada Sahhaflıkla İlgili Bir Kitap: Letaif-i Esnaf”, Kütüphanecilik Dergisi, 3 (1992), p. 67-72. Krstić, Tijana: “Illuminated by the Light of Islam and the Glory of the Ottoman Sultanate: Self-Narratives of Conversion to Islam in the Age of Confessionalization”, Comparative Studies in Society and History, 51 (2009), p. 35-63. Krstić, Tijana: Contested Conversions to Islam: Narratives of Religious Change in the Early Ottoman Empire, Palo Alto, Calif.: Stanford University Press 2011. Kun, T. Halasi: “İbrâhim Müteferrika”, İslâm Ansiklopedisi, vol. 5/2, İstanbul, 1965, p. 896-900. Landweber, Julia: “Fashioning Nationality and Identity in the Eighteenth Century: The Comte de Bonneval in the Ottoman Empire”, International History Review. 30/1 (2008), p. 1-31. Murphey, Rhoads: “Forms and Expression of Individuality in Ottoman Society”, Turcica, 34 (2002), 135-170. Necatioğlu, Halil: Matbaacı İbrahim-i Müteferrika ve Risâle-i İslâmiye. Tenkidli Metin, Ankara: Elif Matbaacılık 1982. O’Day, Rosemary: Education and Society 1500-1800: The Social Foundations of Education in Early Modern Britain, London-New York: Longman 1982. Özbaran, Salih: Bir Osmanlı Kimliği: 14.-17. Yüzyıllarda Rum/Rumi Aidiyet ve İmgeleri, İstanbul: Kitap Yayınevi 2004. Pakalın, Mehmet Zeki: “Sahhaf”, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, vol. 3, İstanbul: Milli Eğitim Bakalığı 1954, p. 92. Refik, Ahmed: Memalik-i Osmaniyede Kral Rakoçi ve Tevabi‘ (1109-1154), İstanbul, 1333/1917. Refik, Ahmet: Türk Hizmetinde Kıral Tököli İmre, 1683-1705, İstanbul: Muallim Ahmed Halit Kütüphanesi 1932. Refik, Ahmet: Osmanlı Alimleri ve Sanatkârları, İstanbul: Timaş 1999. Sabev, Orlin: First Ottoman Journey in the World of Printed Books (1726-1746). A Reassessment, Sofia: Avangard Prima 2004. Sabev, Orlin: İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746). Yeniden Değerlendirme, İstanbul: Yeditepe Yayınevi 2006. Sarıcaoğlu, Fikret: “Osmanlılarda Harita”, Türkler, vol. 11, Ankara: Yeni Türkiye 2002, p. 303-312. Sarıcaoğlu, Fikret and Yılmaz, Coşkun: Müteferrika: Basmacı İbrahim Efendi ve Müteferrika Matbaası /Basmacı İbrahim Efendi and the Müteferrika Press, İstanbul: Esen Ofset 2008. Slotkin, Joel Elliot: “‘Now Will I Be a Turke’: Performing Ottoman Identity in Thomas Goffe’s The Courageous Turk”, Early Theatre: A Journal Associated with the Records of Early English Drama, 12/2 (2009), p. 222-235. Smiley, Will: “The Meanings of Conversion: Treaty Law, State Knowledge, and Religious Identity among Russian Captives in the Eighteenth-Century Ottoman Empire”, International History Review, 34/3 (2012), p. 559-580. Soysal, İlhami: Dünya ve Türkiyede Masonlar ve Masonluk, İstanbul: Der Yayınlar 1980. Spyropoulos, Yannis: “The Creation of a Homogeneous Collective Identity: Towards a History of the Black People in the Ottoman Empire”, International Journal of Turkish Studies, 16/1-2 (2010), p. 25-46. Sungu, İhsan: “İlk Türk Matbaasına Dair Yeni Vesikalar”, Hayat, III/73 (1928), p. 9-15. Tamdoğan, Işık: “La fille du meunier et l’épouse du gouverneur d’Adana ou l’histoire d’un cas d’imposture au début du XVIIIème siècle”, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 127 (2010), p. 143-155. Tezcan, Baki: “İbrahim Müteferrika ve Risâle-i İslâmiyye”, Hatice Aynur, Bilgin Aydın, and Mustafa Birol Ülker (eds.), Kitaplara Vakfedilmiş Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal ’a Armağan, İstanbul: Ülke Yayınları, 2014, p. 515-556. Thály, Coloman de (ed.): Lettres de Turquie (1730-1739) et Notices (1740) de César de Saussure, Budapest: Acad. hongroise des sciences 1909. Topdemir, Hüseyin Gazi: İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları 2002. Turan, Namık Sinan: “Kimlik Sorunu Üzerine Bir Yaklaşım: Roma’nın Varisi Olmak “İhmal Edilmiş Bir Osmanlı Kimliği Olarak Rumilik”, Türkoloji Kültürü, 4/8 (2011), p. 13-28. Unat, Faik R.: “Ahmed III Devrine Ait bir İslâhat Takriri”, Tarih Vesikaları, 1 (1941), p. 107-121. Usta, Ahmet: İbrahim-i Müteferrika’nın Risâle-i İslâmiyesi, Eserin Dinler Tarihi Açısından Tahlili ve Günümüz Türkçesine Çevirisi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 1991 (unpublished PhD thesis). Watson, William J.: “İbrāhīm Müteferrika and Turkish Incunabula”, Journal of the American Oriental Society, 88 (1968), p. 435-441. Wilbur, Earl Morse: A History of Unitarianism, vol. 2, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1952. Yılmaz, Coşkun: “Hezarfen Bir Şahsiyet: İbrahim Müteferrika ve Siyaset Felsefesi”, Mustafa Armağan (ed.), İstanbul Armağanı, 4. Lâle Devri, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları 2000, p. 259-333. Yılmaz, Ömer Faruk: Tarih Boyunca Sahhaflık ve İstanbul Sahhaflar Çarşısı, İstanbul: Sahhaflar Derneği 2005. Zarcone, Thierry: Mystques, Philosophes et Franc-Maçons en Islam: Rıza Tevfik, penseur ottoman (1868-1949), du soufisme a la confrérie, Paris: Institut français d’études 1993. Zarkone, Thiéry: Secret et sociétés secrètes en Islam: Turquie, Iran et Asie centrale XIXe-XXe siècles. Franc-Maçonnerie, Carboneria et confréries soufies, Milano: Archè 2002. Витол, A.: Османская империя (начало XVIII в.), Moscow: Nauka, 1987. Желтяков, А. Д.: “Началный этап книгопечатания в Турции”, Ближний и Средний Восток (история, культура, источниковедение). Сборник статей в честь 70- летия профессора И. П. Петрушевского, Moscow: Nauka, 1968, p. 47-60. Недков, Борис: Османотурска дипломатика и палеография, vol. 2, Sofia: Nauka i izkustvo 1972. Рафиков, А. Х.: Очерки истории книгопечатания в Турции, Leningrad: Nauka 1973.