AYINTAB’DA BİR CAMİ KİLİSE: SURP ASDVADZADZİN KİLİSESİ (KURTULUŞ CAMİ)

İslami hukuk kurallarının uygulandığı Osmanlı Devleti çatısı altında yaşayan gayrimüslim cemaatler, inanç ve kültürlerini yüzyıllarca koruma imkânı bulmuşlardır. Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlere tanımış olduğu bu inanç hürriyeti sayesinde Hristiyan Ermeni topluluklar Ayıntab’da, nüfusları oranında kilise inşa ettirmişlerdir. Özellikle 19. yüzyılda ilan edilen Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ardından gayrimüslim tebaaya ait dini ve sosyal yapıların sayılarında ciddi bir artış görülmüştür. Bu bağlamda çalışmada, tarih boyunca ülke sınırları içerisindeki gayrimüslimlerle yoğun ilişkilerin yaşandığı bir kent olan Ayıntab’da inşa edilen Surp Asdvadzadzin (Saint Mary) Kilisesi hakkında bilgi verilecektir. Ayıntab’ın Tepebaşı Mahallesinde inşa edilmiş olan kilise, cemaati kalmaması nedeniyle bir müddet hapishaneye, sonrasında ise camiye çevrilmiş olup günümüzde Kurtuluş Cami olarak varlığını devam ettirmektedir. Bu bağlamda kent tarihi çalışmaları için vazgeçilmez bir ağırlığı olan Başbakanlık Osmanlı Arşivleri ve vilayet salnamelerinin yanı sıra Ermenice ve İngilizce yazılmış eserler ve kilisede tespit edebildiğimiz yazıtlardan yola çıkarak kilisenin tarihi ve mimarisi ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tarih, Ayıntab, Ermeni, Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Kurtuluş Cami, Çan.

A CHURCH-MOSQUE IN AYINTAB: SURP ASDVADZADZİN CHURCH (KURTULUŞ MOSQUE)

Non-Muslim communities living under the rule of Ottoman Empire, where the Islamic rules of law were enforced, had preserved their own faith and culture for centuries. Thanks to this freedom of belief granted to non-Muslims by the Ottoman Empire, Christian Armenian communities built churches in Ayıntab in proportion to their population. Especially after the declaration of Edict of Gülhane and Imperial Edict of Reform in 19th century, there was a considerable amount of increase in the number of religious and social structures belonging to the non-Muslim subjects. In this study, information will be given about the Surp Asdvadzadzin (Saint Mary) Church built in Ayıntab, where intense relations with non-Muslims within the borders of the country have been experienced throughout history. The church, which was built in the Tepebaşı Neighborhood of Ayıntab and turned into a prison for a while and then a mosque due to the lack of Armenian congregation. Surp Asdvadzadzin (Saint Mary) Church still continues to exist as the Kurtuluş Mosque today. In this context, we will try to present the history and architecture of the church in the light of Prime Ministry Ottoman Archieves and Provincial Annuals, which are indispensable for urban history studies, along with works that are written in Armenian and English and the inscriptions that were detected in the church.

Keywords:

History, Ayıntab, Ermenian, Surp Asdvadzadzin Church, Kurtuluş Mosque, Bell.,

PDF

___

39 Numaralı Ayıntab Şer’iye sicili.
Aydın, M. (1998). Hristiyanlık-Hristiyan İnançları. DİA. 17, 348-353.
BOA. A.DVNS. MHM.114.1-272.
Dağ, Murat, Arşivi
Eşmeli, İ. (2017). Henri De Lubac’a Göre Kilise Ve Kurtuluş. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7, 100-118.
GKE (Gaziantep Kültür Envanteri) (2005), Gaziantep Valiliği.
Güler, A. (1998). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimlerin Din-İbadet, Eğitim-Öğretim Hürriyetleri ve Bu Bakımdan Kilise Defterlerinin Kaynak Olarak Önemi (4 Numaralı Kilise Defteri’nden Örnek Fermanlar). OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi). 9, 155-176.
Güllü, H. ve Karabekmez, M. (2016). Gaziantep Kurtuluş Camisinin Deprem Davranışının İncelenmesi. Mühendislik Dergisi. 7 (3), 455-470.
Güllü, R.E. (2010). Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasi ve Kültürel Hayatı). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Kartal, M. (2015). Gaziantep Şehrinde Rekreasyonel Faaliyetlerin Dağılışı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, İstanbul.
Kerimoğlu H.T. (2007). Kilise Ve Mektepler Kanunu Örneğinde II. Meşrutiyet Döneminde İttihatçı - Rum İlişkileri. ÇTTAD, 14, 3–25.
Pekak, M.S. (2009). Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Gayrımüslim1 Vatandaşların İmar Faaliyetleri ve Mustafapaşa. BİLİG, 51, 171-204.
Resmi Gazete.http://www.resmigazete.gov.tr/ilanlar/eskiilanlar/2017/12/20171215-4-1.pdf. (Erişim Tarihi: 09.06.2018).
Sağır, G. (2014). Kars’ta Bir Ortaçağ Ermeni Kilisesi: Taylar Kilise, TurkishStudies. 9 (10): 929-940.
Saint Mary Kilisesi'nin Kitabeleri ve Geometrik Taşları
Saint Mary Kilisesi’nin Çanı
Salname-i Vilayet-i Halep, Ayıntab Kazası, 1284 (1867-1868); 1326 (1908-1909).
Sarafıan, K.A. (1957). A BrieferHistory of Aintab, A Concise History of TheCultural, Religious, Educational, Political, Industrialand Commersial Life of the Armenians of Aintab, Union of The Armenians of Aintab.
Uçaner, M. (2020). Apostolik Ermeni Kilisesi https://memoryofanteb.com/2020/09/apostolik-ermeni-kilisesi/ (Erişim Tarihi: 13.03.2021)
Varjabedyan, P. (1953). Antep Ermeni Kilisesi. Batmutyun Antebi Hayots (Antep Ermenileri Tarihi-Ermenice Eser). I.
Yakar, H.İ. (2014). Gaziantep Kitabeleri Bir Şehrin Hüviyeti, Ankara: Sonsöz Gazetesi Matbaacılık.
Yakar, H.İ. ve Uçaner, M. (2015). Barsumyan-Nazaryan Antep Şehir Planı.2017:Şehitkâmil Belediyesi: Ankara.
Yıldırım, Y.R. (2015). Fırat’tan Volga’ya Medeniyetler Köprüsü. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Yayınları.