İngiliz Arşiv Belgelerine Göre I. Dünya Savaşı Sonrası Irak Petrolleri Konusunda İtilaf Devletlerinin Anlaşma Çabaları
Petrolün Dünya siyasetine nüfuz etmeye başlaması ile Sanayi Devrimi’ni tamamlayan ve dünya politiğinde söz sahibi olan tüm devletler, petrolün çıkarıldığı veya çıkarılabileceği noktalara yoğunlaşmışlardı. Başta Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve İngiltere olmak üzere gelişmiş ülkeler, modern anlamda motor teknolojisinin sağladığı hıza ve güce petrol sayesinde ulaşabileceklerini düşünüyorlardı. Bu kapsamda emperyal devletler gerek şirketleşme gerekse pazar açısından, amansız bir yarışa girişmişlerdi. Özellikle ABD merkezli Standard Oil Company (SOC) ve İngiltere-Hollanda merkezli Royal Dutch-Shell Company (R-DSC) hem rakipleri hem de kendileri arasındaki yarışın, üçüncü ülkelere sıçraması dünyayı, petrol açısından dönülmez bir kader çizgisine sürüklemiştir. I. Dünya Savaşı öncesi özellikle İran’ın güney bölgelerinde petrol yatırımları yapan İngilizlerin, donanmayı petrol bazlı yakıta dönüştürmesi ile bu mücadelede artık geride kalma lüksüne sahip değildi. I. Dünya Savaşı ve sonrasında daha da ateşlenen bu yarış, Orta Doğu’ya sıçramış ve parçalanan Osmanlı Devleti topraklarında petrol bölgesi kapma yarışına dönüşmüştür. Milletler Cemiyeti kararı ile Musul, Bağdat, Basra Vilayetlerinden oluşan Irak’ın, İngiliz mandasına bırakması galip devletlerin buradan çıkarılacak olan petrol için karşı karşıya gelmesine neden olmuştur. Bu çalışmada bahsi geçen mücadele İngiliz arşiv belgeleri ve İngiliz basınına yansımaları üzerinden değerlendirip açıklamaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler:
Petrol, Irak, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri
According to the British Archive Documents, the Environment’s Efforts on Agreement on Iraq Oil After World War I
With the penetration of oil into world politics, all states that completed the industrial revolution and had a say in world politics focused on the points where oil was or could be extracted. Because developed countries, especially the United States of America and England, thought they could reach the speed and power provided by modern engine technology thanks to oil. In this context, the imperial states were engaged in a relentless race in terms of both incorporation and market. In particular, the US-based Standard Oil Company (SOC) and the UK-Netherlands-based Royal Dutch-Shell Company (R-DSC), as the race between themselves and their competitors spread to third countries, dragged the world to an irreversible fate line in terms of oil. Before the I. World War, the British, who made oil investments especially in the southern regions of Iran, did not have the luxury of being left behind in this struggle after the navy converted it to petroleum-based fuel. This race, which became even more heated during and after the I. World War, spread to the Middle East and turned into a race for oil region in the lands of the destroyed Ottoman Empire with the decision of the League of Nations, Iraq, consisting of Mosul, Baghdad and Basra Provinces, left the British mandate, causing the victorious states to come face to face for the oil to be extracted from there. This study will evalucate and study the struggle mentioned through the British archival documents and their reflections on the British press.
Keywords:
Oil, Iraq, England, United States of America,
___
- The National Archives, Kew, Iraq, 1914-1974: Selected files from series, UK FO 608/97-0038.
- The National Archives, Kew, Iraq, 1914-1974: Selected files from series UK T 161/738.
- The Daily Mail.
- The Times.
- ANTONİUS, George, Arap Uyanışı Arap Ulusal Hareketinin Öyküsü, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
- ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1988, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1993
- AKYILDIZ, Ali - Zekeriya Kurşun, Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.
- AYDIN, Abdurrahim Fehimi, Ahmet Zeki İzgöer, Osmanlı’da Petrol-Arşiv Belgeleri Işığında Bir Derleme, Ertem Matbaası, Ankara 2014.
- BARR, James, Kırmızı Çizgi Paylaşılamayan Toprakların Yakın Tarihi, (Çev. Ekin Can GÖKSOY) Pegasus Yayınları, İstanbul 2020.
- BİNARK, İsmet ve diğerleri (hzl), Musul-Kerkük ile ilgili Arşiv Belgeleri (1525-1919), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No. 11, Ankara 1903.
- BOZDAĞ, İsmet, Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri, Pınar Yayınları 8. Baskı, İstanbul 1986.
- CEDİD, Münir, Petrol Emperyalizmi, Sol Yayınları, Ankara 1965.
- EARLE, Edward Mead, Bağdat Demiryolu Savaşı, (Çev. Kasım Yargıcı), Milliyet Yayınları 1. Baskı, Nisan 1972.
- ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuk ve Siyasi, Tarih Metinleri, Cilt 1 (Osmanlı İmparatorluğu Anlaşmaları), TTK Basımevi Anlara 1953.
- KARACA, Taha Niyazi, Sınırları Çizen Kadın İngiliz Casus Gertrude Bell, Kronik Kitap 5. Baskı, İstanbul 2021.
- KOCATÜRK, Önder, Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası 1911-1914 Sorunları Çözme Çabaları ve İlişkilerin Kopması, 2. Cilt (1913-1914), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2013.
- KON, Kadir, “Almanya’nın İslam Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S. 53 (2011/1), İstanbul 2012, ss. 211-252.
- ORTAYLI, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Timaş Yayınları 16. Baskı, İstanbul 2017.
- OWEN, Rager ve Şevket Pamuk, 20. yüzyılda Ortadoğu ekonomiler tarihi. (Çev. Ayşe Edirne), Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2002.
- ROHRBACH, Paul, Saltanat Hattı Bağdat Demiryolu, (Sad. Oktay Bozan), Çizgi Kitap Evi, 2021.
- SCHÖLLGEN, Gregor, Emperyalizm ve Denge Almanya, İngiltere ve Şark Meselesi 1871-1914, (Çev. M. Sami Türk), Kronik Kitap, İstanbul 2021.
- ŞAHİN İsmail, vd., “Birinci Dünya Savaşı Sonrası İngiltere’nin Irak’ta Devlet Kurma Çabaları”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, 8/15, 2014, ss .105-132.
- TEKİNSOY, Yunus Emre, “Mir Yakup Mehdiyev’e Göre Uluslararası Siyasette Petrol ve Azerbaycan Petrolleri”, I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, Kastamonu 12-14 Mayıs 2016, s. 233-245.
- TOZDUMAN TERZİ, Arzu, Bağdat-Musul’da Abdülhamid’in Mirası Petrol ve Arazi, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.
- TÜRKMEN, İsmet, Türkiye’nin Ortadoğu, Afrika ve ABD Politikaları, (Ed. N. Koç) Türkiye Cumhuriyeti tarihi demokrasi ve dış politika (1938’den 2000’li Yıllara) İdeal Kültür Yayıncılık İstanbul 2020, ss. 385-399.
- TÜRKMEN, İsmet, Ortadoğu’da iktisadi nüfuz mücadelesi: Chester Projesi, Yeni Türkiye, Orta Doğu Özel Sayısı-I (82), 2016, ss. 431-442.
- YERGİN Daniel, Petrol Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, (Çev. Kamuran Tuncay), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1995.
- YILDIRIM, Alper, “İngilizlerin Petrol Özelinde İran’daki Yerel Aşiretlerle Kurduğu İlişkiler”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22/4, 2022, ss. 1165-1180.
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2020
- Yayıncı: Ondokuz Mayıs Üniversitesi