Gamze KARADAYI KAYNAK

6616

Kronik hastalıklarda öz yeterlilik algısı: Türkiye’de gerçekleştirilen çalışmalar üzerine bir derleme

Yaygınlığı yüksek olan ve ölüm nedenleri arasında ilk sıralarda yer alan kronik hastalıkların yönetiminde, sağlık davranışlarının başlatılmasında ve sürdürülmesinde bireysel değişken olan öz yeterlik önemli bir güdüsel kaynaktır. Bu nedenle, bu derlemede Türkiye’de gerçekleştirilen kronik hastalıklar ve öz yeterlik arasındaki ilişkinin ele alındığı çalışmaların incelenmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda kronik hastalıklarda öz yeterliğin hangi değişkenlerden etkilendiği, bu değişimlerin nasıl etkilere yol açtığı ve öz yeterlikle ilgili gerçekleştirilen müdahalelerin etkisi ele alınmıştır. Derlemede çeşitli veri tabanlarından (EbscoHost, Science Direct, Taylor & Francis Online, Ulakbim, Dergipark ve Google Akademik gibi) son 20 yılda yayımlanmış makaleler taranmıştır. Derlemeye Türkiye’de gerçekleştirilmiş 25 adet araştırma makalesi dâhil edilmiştir. Aramalar yapılırken arama butonlarına öz yeterlik, öz-etkililik, kronik hastalık, “self efficacy and Turkey” anahtar sözcükleri yazılmıştır. Türkiye’de öz yeterlik ve kronik hastalıklar arasındaki ilişkinin incelendiği bu derlemede, diyabetle ilgili sekiz, kronik böbrek yetmezliği ve hemodiyaliz, KOAH hakkında beş, romatoid artrit ve kanser hakkında iki, hemofili, hipertansiyon hakkında bir ve genel kronik hastalıklar hakkında ise iki çalışmaya yer verilmiştir. Genel olarak kronik hastalığı olanların öz yeterlik düzeyinin düşük ya da orta düzeyde olduğu, eğitim ve gelir düzeyi yüksek olanların ve hastalığa dair eğitim almış olanların öz yeterliklerinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca aile desteği ve sosyal desteğin öz yeterlikle olumlu ilişkisinin olduğu; öz yeterliğin artması ile öz bakım gücünün, kendini yönetme davranışlarının, tedaviye uyumun ve yaşam kalitesinin arttığı söylenebilir. Hastalığa dair verilen eğitim içerikli müdahalelerin öz yeterliliği arttırdığı ve artan öz yeterliğin kendini yönetme davranışlarını olumlu yönde etkilediği bulunmuştur.
Anahtar Kelimeler:

Kronik hastalıklar, derleme, öz-etkililik

Perception of self-efficacy in chronic diseases: A review of studies carried out in Turkey

Self-efficacy, which is an individual variable in the initiation and maintenance of health behaviors, is an important motivational resource in the management of chronic diseases with a high prevalence and among the leading causes of death. For this reason, in this review, it is aimed to examine the relationship between chronic diseases and self-efficacy studies conducted in Turkey. In this context, which variables affect self-efficacy in chronic diseases, how these changes cause effects, and the effects of interventions on self-efficacy are examined. In the review, articles published in the last 20 years from various databases (such as EbscoHost, Science Direct, Taylor & Francis Online, Ulakbim, and Google Scholar) were searched. Twenty-five research articles carried out in Turkey were included. While making the searches, the keywords of self-efficacy, self-efficacy, chronic disease, “self efficacy and Turkey” were written on the search buttons. In this review, which examines the relationship between self-efficacy and chronic diseases in Turkey, eight studies on diabetes, five on chronic kidney failure and hemodialysis, COPD, two on rheumatoid arthritis and cancer, and one each on hemophilia, hypertension, and two on general chronic diseases are included. In general, it has been seen that the self-efficacy level of those with chronic diseases is low or moderate, those with higher education and income levels and those who have received training on the disease have higher self-efficacy. In addition, it can be said that family support and social support have a positive relationship with self-efficacy; with the increase in self-efficacy, self-care, self-management behaviors, adherence to treatment, and quality of life increase. It has been determined that educational interventions about the disease increase self-efficacy and increasing self-efficacy has a positive effect on self-management behaviors.
Keywords:

Chronic diseases, review, self-efficacy,

PDF

___

  • Akgün-Şahin, Z. A., & Bülbül, D. (2014). Romatoid artrit hastalarında özetkililik algısının belirlenmesi. İzmir Üniversitesi Tıp Dergisi, 3, 16–22.
  • Akın, S., & Kas Guner, C. (2019). Investigation of the relationship among fatigue, self‐efficacy and quality of life during chemotherapy in patients with breast, lung or gastrointestinal cancer. European Journal of Cancer Care, 28(1), e12898.
  • Atak, N., Gürkan, T., & Köse, K. (2008). Theeffect of education on knowledge, self management behavioursand self efficacy of patients with type 2 diabetes. Australian Journal of Advanced Nursing, 26(2), 66–74.
  • Aydoğar-Takcı, M., & Yıldırım, G. (2021). Diyabet hastalarına sağlık inanç modeli doğrultusunda verilen eğitimin sağlık inancına, öz etkililik algısına ve karar verme düzeyine etkisi. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 11(1), 73–82.
  • Bakan, G., & Inci, F. H. (2021). Predictor of self‐efficacy in individuals with chronic disease: Stress‐coping strategies. Journal of Clinical Nursing, 30(5–6), 874–881.
  • Bal-Özkaptan, B., & Kapucu, S. (2016). Home nursing care with the selfcare model improves self‐efficacy of patients with chronic obstructive pulmonary disease. Japan Journal of Nursing Science, 13(3), 365–377.
  • Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84(2), 191–215.
  • Bandura, A., & Adams, N. E. (1977). Analysis of self-efficacy theory of behavioral change. Cognitive Therapy and Research, 1(4), 287–310.
  • Bektaş-Akpınar, N., Ceran, M. A., Şafak, Ş., & Özkalp, B. (2019). Hemodiyalız hastalarının öz yeterlilik durumu, bakım gereksinimi ve günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirebilme düzeyleri. Hemşirelik Bilimi Dergisi, 2(1), 5–10.
  • Biçer, H., & Karabulutlu, E. Y. (2020). Hemodiyaliz tedavisi alan hastaların öz yeterlik düzeyleri ve sıvı kontrolüne uyumlarının değerlendirilmesi. Hemşirelik Bilimi Dergisi, 3(2), 1–9.
  • Bijl, J. V. D., Poelgeest-Eeltink, A. V., & Shortridge-Baggett, L. (1999). The psychometric properties of the diabetes management self-efficacy scale for patients with type 2 diabetes mellitus. Journal of Advanced Nursing, 30(2), 352–359.
  • Bilir, N. (2006). Değişen sağlık örüntülerinde halk sağlığı çalışanlarının rolü: Kronik hastalıklar ve yaşlılık sorunları. Toplum Hekimliği Bülteni, 25(3), 1–6.
  • Ceyhan, Y. Ş., & Ünsal, A. (2018). Farklı kronik hastalığı olan bireylerin özetkililik düzeylerinin karşılaştırılması. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 11(4), 263–273.
  • Clark, N. M., & Dodge, J. A. (1999). Exploring self-efficacy as a predictor of disease management. Health Education and Behavior, 26(1), 72–89.
  • Curtin, R. B.,Walters, B. A., Schatell, D., Pennell, P., Wise, M., & Klicko, K. (2008). Self-efficacy and self-management behaviors in patients with chronic kidney disease. Advances in Chronic Kidney Disease, 15(2), 191–205.
  • Farrell, K., Wicks, M. N., & Martin, J. C. (2004). Chronic disease self-management improved with enhanced self-efficacy. Clinical Nursing Research, 13(4), 289–308.
  • Genç, R. E., Şenol, S., & Kavaklı, K. (2006). Hemofili hastası adölesanların “öz-yeterlik” durumlarının incelenmesi. Ege Pediatri Bülteni, 13(1), 21–28.
  • İncirkuş, K., & Nahcİvan, N. (2015). Kronik hastalık yönetimi için bir rehber: Kronik bakım modeli. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi, 23(1), 66–75.
  • Kara-Kaşıkçı, M., & Alberto, J. (2007). Family support, perceived self‐efficacy and self-care behaviour of Turkish patients with chronic obstructive pulmonary disease. Journal of Clinical Nursing, 16(8), 1468–1478.
  • Kar, S., & Zengin, N. (2020). The relation between self‐efficacy in patients with chronic obstructive pulmonary disease and caregiver burden. Scandinavian Journal of Caring Sciences, 34(3), 754–761.
  • Kara, M., & Aştı, T. (2004). Effect of education on self-efficacy of Turkish patients with chronic obstructive pulmonary disease. Patient Education and Counseling (patient ed), 55(1), 114–120.
  • Kara, M., & Mirici, A. (2002). KOAH Öz-Etkililik Ölçeği Türkçe Formu'nun geçerlilik ve güvenirliği Atatürk Üniversitesi Tıp Dergisi (YA Eurasian Journal of Medicine), 34(3), 61–66.
  • Küçük, S., Karşıgil, P., Uludasdemir, D., & Güven, İ. (2022). Tip 2 diyabetes mellitus tanılı bireylerde egzersiz alışkanlıkları ve diyabet öz yeterliliği. Sağlık Akademisyenleri Dergisi, 9(2), 129–138.
  • Mohebi, S., Azadbakht, L., Feizi, A., Sharifirad, G., &Kargar, M. (2013). Review the key role of self-efficacy in diabetes care. Journal of Education and Health Promotion, 2, 36.
  • Mollaoğlu, M. (2011). Diyaliz hastalarında yeti yitimi, günlük yaşam aktiviteleri ve öz yeterlilik durumu. TAF Preventive Medine Bulletin, 10(2), 181–186.
  • Mollaoğlu, M., & Bağ, E. (2009). Hemodiyaliz uygulanan hastalarda öz yeterlilik ve etkileyen faktörler. Journal of İstanbul Faculty of Medicine, 72(2), 37–42.
  • Muz, G., & Eğlence, R. (2013). Hemodiyaliz uygulanan hastalarda öz bakım gücü ve öz yeterliliğin değerlendirilmesi. Balıkesir Sağlık Bilimleri Dergisi, 2(1), 15–21.
  • Muz-Uçakan, G., Zincir, H., & Zararsız, G. (2015). Tip II diabetes mellituslu bireylerde benlik saygısı ve öz etkililik düzeyleri. Türkiye Klinikleri Journal Nursing, 7(1), 29–37.
  • Özdemir, A., Kavak, F., & Gültekin, A. (2019). Tip II diyabet hastalarında algılanan sosyal destek ile öz etkililik durumunun belirlenmesi. Türkiye Klinikleri Journal of Nursing Sciences, 11(3), 305–312.
  • Özkaraman, A., Uzgör, F., Düğüm, O., & Peker, S. (2019). The effect of health literacy on self-efficacy and quality of life among Turkish cancer patients. JPMA. the Journal of the Pakistan Medical Association, 69(7), 995–999.
  • Pinar, R., Arslanoglu, I., Isgüven, P., Cizmeci, F., & Gunoz, H. (2003). Self‐efficacy and its interrelation with family environment and metabolic control in Turkish adolescents with Type 1 Diabetes. Pediatric Diabetes, 4(4), 168–173.
  • Piot, P., & Ebrahim, S. (2010). Prevention and control of chronic diseases. British Medical Journal, 341, c4865.
  • Reeve, J. (2010). Personal control beliefs. In Understanding motivation and emotion (p. 229–262). JonnWiley & Sons, Inc.
  • Sağlık Bakanlığı. (2011). Türkiye’de bulaşıcı olmayan hastalıklar ve risk faktörleri ile mücadele politikaları (Sağlık Bakanlığı Yayın No. 809). Anıl Matbaası.
  • Sakız, G. (2013). Başarıda anahtar kelime: Öz-yeterlik. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26(1), 185–210.
  • Şireci, E. (2012). Tip 2 diabetes mellituslu hastaların hastalıklarını kabullenme ve kendi bakımlarındaki öz yeterlilik düzeylerinin belirlenmesi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü].
  • Şireci, E., & Yılmaz-Karabulutlu, E. (2017). Tip 2 diabetes mellituslu hastaların hastalıklarını kabullenme ve kendi bakımlarındaki öz yeterlilik düzeylerinin belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 20(1), 48–55.
  • Tekin-Yanık, Y. (2011). Tip 2 diyabetlilerin öz-yeterlilik düzeylerinin değerlendirilmesi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü].
  • Tülüce, D., & Kutlutürkan, S. (2018). The effect of health coaching on treatment adherence, self‐efficacy, and quality of life in patients with chronic obstructive pulmonary disease. International Journal of Nursing Practice, 24(4), e12661.
  • Türkiye İstatistik Kurumu. (2020). Ölüm nedeni i̇statistikleri, 2019. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Olum-ve-Olum-Nedeni-Istatistikleri-2019-33710
  • Ünsal, A., & Kara-Kaşıkçı, M. (2010). Effect of education on perceived selfefficacy for individuals with arthritis. International Journal of Caringscience, 3(1), 3–11.
  • Ünsal, A., & Kara-Kaşıkçı, M. (2008). Artritli bireylerde Öz-Etkililik Ölçeği’nin geçerlik ve güvenirliliği. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 11(1), 40–50.
  • Usta-Yeşilbalkan, Ö. (2001). Tip 2 diyabetli hastaların kendi kendine bakımlarındaki öz yeterlilikleri ve öz yeterliliklerini etkileyen faktörlerin incelenmesi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü].
  • Usta-Yeşilbalkan, Ö., Karadakovan, A., & Ünal, B. (2005). Periton Diyalizi Hastalarının Genel Öz Yeterlilikleri. Nefroloji Hemşireliği, 14(2), 39–44.
  • Vatansever, Ö., & Ünsar, S. (2014). Esansiyel hipertansiyonlu hastaların ilaç tedavisine uyum/öz etkililik düzeylerinin ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Türk Kardiyoloji Derneği Kardiyovasküler Hemşirelik Dergisi, 5(8), 61–67.
  • World Health Organization (WHO). (2014). Global statusreport on noncommunicable diseases 2014. WHO library cataloguing in publication Data.
  • World Health Organization (WHO). (2022). Noncommunicable diseases. 8 Haziran 2022 tarihinde. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/noncommunicable-diseases
  • World Health Organization (WHO) (2022). Noncommunicable diseases progress monitor 2022. WHO Library Cataloguing in Publication Data.
Oltu Beşeri ve Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi-Cover
  • ISSN: 2757-6841
  • Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
  • Yayıncı: Atatürk Üniversitesi
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Sosyal Medyanın Bireylerin Kişisel Gelişimine Etkileri: Youtube Kanalı Barış Özcan İncelemesi

Çiğdem ÇALAPKULU, Muhammed Oğuzhan ŞAHİN

Avrupa Birliği Göç Politikalarında ‘İnsan Onuru’nun Yeri

Sinem ABKA, Zühal ÜNALP ÇEPEL

Kronik hastalıklarda öz yeterlilik algısı: Türkiye’de gerçekleştirilen çalışmalar üzerine bir derleme

Gamze KARADAYI KAYNAK

Kısa Azim Ölçeği’nin (KAÖ) örgüt bağlamında geçerlilik ve güvenilirlik çalışması

Elif BAYGIN, Fatih SOBACI, Sema POLATCI