SALAT TEPE RİTÜELLERİNE İLİŞKİN BULGULARIN HİTİT-HURRİ METİNLERİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI

Salat Tepe, Diyarbakır’ın Bismil İlçesi’nin 25 km doğusunda yer almaktadır. Höyükte 2000-2013 yılları arasında bir kurtarma kazısı yapılmıştır. Ilısu Barajı’nın suları altında kalacak olan Salat Tepe’nin iskân tarihi Erken Kalkolitik dönemle başlamaktadır. MÖ 5. binden M.S. 19. yüzyıla kadar olan zaman diliminde zamansal boşluklarla birbirinden ayrılan beş ana dönem saptanmıştır. Erken Tunç Çağı I’den sonra höyük terk edilmiş ve Erken Tunç IV’te tekrar yerleşime açılmıştır. Yaklaşık olarak MÖ 2400’den M.Ö. 1400’e kadar kesintisiz bir yerleşim görülmektedir. Bu tarih aralığı Erken Tunç IV (Dönem IIA: Tabaka 6-5), Orta Tunç (Dönem IIB: Tabaka 4-3) ve Geç Tunç I (Dönem IIC: Tabaka 2-1) Çağları’na karşılık gelmektedir. Salat Tepe, Geç Tunç Çağı ortalarında tekrar terk edilmiş ve Erken Demir Çağı’nda bir kez daha iskâna açılmıştır. Höyükte yapılan kazılar sonucunda birtakım ritüellerin arkeolojik izlerine ulaşılmıştır. Bu arkeolojik izler kanlı kurban olarak adlandırdığımız hayvan kemikleri ve kansız kurban olarak tanımladığımız ritüel nesneleridir. Hayvan kemikleri yavru köpek, yavru domuz, genç bir geyik, kuzu ve büyük baş hayvanlardan oluşmaktadır. Ritüel nesneleri çoğunlukla kil olmak üzere, taş ve metalden yapılmıştır. Bu arkeolojik buluntular kapı eşiklerinde, temellerin altındaki çukurlarda, bina molozuna kazılmış çukurlarda, çukurlara yerleştirilen kapların içerisinde bulunmuştur. İnsanları bu türlü ritüelleri yapmaya iten sebepler olmalıdır. Salat Tepe’de deprem ve yangın izlerine rastlanmıştır. Konutları depremle yerle bir olan insanların yeni binalarını inşa ederlerken onun daha sağlam ve uzun ömürlü olması için birtakım yapı ritüelleri gerçekleştirdikleri anlaşılmaktadır. Bu ritüellerle bir önceki tabaka “kapatılmış”, ya da binaların işlevi dönüştürülmüştür. Salat Tepe’de gördüğümüz ritüel içerikli arkeolojik buluntuları Hitit-Hurri çiviyazılı belgeleri ile karşılaştırma imkânı vardır. Her ne kadar Hitit-Hurri metinlerinin çoğu, Salat Tepe’de Orta Tunç Çağı I yerleşiminin sona ermesinden sonra ortaya çıksa da bu çiviyazılı belgelerle, arkeolojik belgeler arasında kimi benzerlikler kurulabilmektedir. Bu durum kazılar sonucunda elde edilen buluntuları daha iyi anlama olanağını bizlere vermektedir. Salat Tepe’de yapı ritüelleri gerçekleştirilmiş olsa bile bunu Hitit-Hurri çiviyazılı belgeleri ile karşılaştırırken sadece yapı ritüellerine değil, sayısı bir hayli fazla olan büyü metinlerine de başvurulmalıdır. Çünkü büyü metinlerinde, tıpkı Salat Tepe’de örneklerini gördüğümüz gibi kurban çukurları ve o çukurlarda sunulan kanlı ve kansız kurban örnekleri mevcuttur. Hitit-Hurri çiviyazılı belgelerinde kurban söz konusu olduğunda başlıca unsurlardan biri kurban çukurlarıdır. Bu çukurlarda sunulan hayvanlar arasında kuş ve domuz bulunmaktadır. Salat Tepe’de domuz yavrusu en çok tercih edilen kurban hayvanları arasındadır. Kuşların yakılması örneğine rastlanmasa da 5. tabakada yanmış hayvan kemikleri görülmüştür. 4. ve 2. tabakalarda gördüğümüz ters çevrilmiş kâse içindeki yavru domuz kurbanı da Yazılıkaya A ve B odaları arasındaki kurbanı hatırlatmaktadır. Ritüel kalıntıları temellerin altındaki çukurlardan da elde edilmiştir. Hitit metinlerine göre temellerin altına çok miktarda sunu konmakta, kurban çukurlarına hamur, kil ve metalden yapılma pek çok ritüel nesnesi bırakılmaktadır. Bunlar arasında pişmiş toprak figürinler, gümüşten kulak ve merdiven modelleri yer almaktadır. Salat Tepe’deki başlıca ritüel buluntular insan ve hayvan figürinleridir. Bu çalışmada Salat Tepe ritüellerini Hurriler’le ilişkili tutmak mümkün müdür sorusuna yanıt aranacaktır. Burada gördüğümüz ritüel uygulamalarının Hurri etkili Hitit metinleri ile olan benzerlikleri açıktır. Bunun yanı sıra çiviyazılı metinler Kuzey Mezopotamya’da Akad döneminden itibaren Hurriler’in Sami toplumlarla birlikte yaşadığını kanıtlamaktadır. Hurriler, zaman içerisinde Fırat’ın batısına yayılmışlardır. Fırat ve Dicle arasındaki varlıkları da Hitit metinleri ile saptanmaktadır. Hurrice bir isim taşıyan Tunip-Tešup adlı bir kralın hüküm sürdüğü Tikunani krallığının varlığı I. Hattušili dönemi metinlerinden bilinmektedir. Tikunani krallığının Yukarı Dicle havzasında yer aldığı düşünülmektedir. Hitit kralları I. Hattušili ve I. Muršili, Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu’da Hurriler’e karşı mücadele etmişlerdir. Bu çevredeki Hurri varlığını daha sonraki Hitit metinleri de doğrulamaktadır. Buna göre Salat Tepe’nin Hurriler tarafından iskân edilmiş olması mümkündür ve Salat Tepe’de açığa çıkan ritüel kalıntıları da Hitit-Hurri metinlerinde anlatılan ritüellerin arkeolojik kanıtları görünümündedir.

Comparison of Salat Tepe Ritual Contexts with Hittite-Hurrian Ritual Texts

Salat Tepe is located ca. 25km east of Bismil, Diyarbakır. Salvage excavations have been carried out in the mound between the years 2000-2013. The site will be flooded by the Ilısu Dam. The settlement history of Salat Tepe begins in the Early Chalcolithic Period. Five main periods defined by gaps have been determined from the 5th Millennium BCE to CE 19th century. The mound has been abandoned after the Early Bronze Age I and was resettled in the Early Bronze Age IV. A settlement continuity has been determined from ca. 2400-1400 BCE; the Early Bronz Age IV (Period IIA: Level 6-5), Middle Bronze Age I-II (Period IIB: Level 4-3) and Late Bronze Age I (Period IIC: Level 2-1). Salat Tepe has been once more abandoned towards the middle of the Late Bronze Age and was resettled in the Early Iron Age.The traces of some ritual activities, such as animal bones showing bloody sacrifice and ritual objects showing bloodless sacrifice, have been found during the excavations carried out in the mound. The animal bones belong to piglet, puppy, deer, lamb and cattle, and the objects used during rituals are made mainly of clay and of stone and metal. These objects have been found in fills on thresholds, in pits dug under foundations, and in pits dug into fills. Some animal bones were placed into bowls. These rituals were probably performed according to some needs. The settlement at Salat Tepe shows multiple traces of fire and earthquake in several levels. Thus, the destruction caused by earthquakes might have forced the inhabitants to perform foundation rituals for securing their new dwellings they wished to use for a long time. These rituals “close” former levels or convert the function of buildings. It is possible to compare the Hittite-Hurrian cuneiform texts with the archaeological finds of Salat Tepe. Although most of the Hittite texts appear after the end of the Middle Bronze Age I settlement in Salat Tepe, these texts include a long tradition; thus, a substantial part of similarities between the cuneiform texts and archaeological finds are determined. This gives us the chance of a better comprehension of the archeological material. In this respect, magical texts are significant sources, since numerous sacrifice pits like those in Salat Tepe bear bloody and bloodless sacrifices. According to Hittite-Hurrian cuneiform texts, the main element regarding sacrifices is the pit. Bird and pig are primarily sacrificed, and piglet is the most preferred sacrificion at Salat Tepe. Although no remains resembling burning of birds are detected at Salat Tepe, several burned animal bones are recovered in level 5. The sacrificed piglets in bowls placed face down in levels 4 and 2 resemble the sacrificion between rooms A and B at Yazılıkaya. Ritual traces are also determined in pits dug under foundations. According to Hittite-Hurrian texts many offerings had been placed under foundations, and many ritual objects made of paste, clay and metal had been placed in sacrificial pits. Within these objects clay figurines, and models of ears and ladders made of silver take place. In Salat Tepe, mainly human and animal figurines were used during rituals. In this study, the possible relations of Salat Tepe rituals with Hurrian rituals will be handled. Hittite ritual texts with Hurrian influence show obvious similarities to the ritual activities in Salat Tepe. According to the cuneiform texts, Hurrians lived in North Mesopotamia together with Semitic societies from the Akkadian period onwards. Over the time, Hurrians stretched out to the west of the Euphrates, and their existence in these lands is also recorded in the Hittite texts. Tunip-Tešup, king Tikunani with a Hurrian name, is recorded in the Hattušili I period. The kingdom of Tikunani is suggested to be located between the Euphrates and the Tigris, in the Upper Tigris Region. The Hittite kings Hattušili I and Muršili I fought with the Hurrians in Northern Syria and Southeastern Anatolia. Hurrian presence in this region is recorded also in later Hittite texts. Thus, Salat Tepe might have been settled by Hurrians, and the archaeological evidence of ritual activities recorded in the Hittite-Hurrian texts seem to have been uncovered in the mound.

___

Ahmed 2012 Ahmed, K. M., The Beginnings of Ancient Kurdistan (c. 2500-1500 BC) A Historical and Cultural Synthesis, Leiden.
Akdoğan – Wilhelm 2002 Akdoğan, R. – G. Wilhelm, “Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde Bulunan Hititçe ve Hurrice Yazılmış 4 Çivi Yazılı Tablet”, AMM 2001 Yıllığı, 238-256.
Akdoğan – Wilhelm 2012 Akdoğan, R. – G. Wilhelm, “Tigunānu’dan (?) Arpa Hisseleri Hakkında Bir Tablet”, Belleten LXXVI/275, 1-10.
Alp 1989 Alp, S., Beiträge zur Erforschung des hethitischen Tempels. Kultanlagen im Lichte der Keilschrifttexte. Neue Deutungen, Ankara.
Archi 2013 Archi, A., “The West Hurrian Pantheon and Its Background”, Beyond Hatti – A Tribute to Gary Beckman (ed. B. J. Collins – P. Michalowski), Atlanta, 1-21.
Ardzinba 2010 Ardzinba, V., Eskiçağ Anadolu Ayinleri ve Mitleri (çev. Orhan Uravelli), Ankara.
Bawanypeck 2005 Bawanypeck, D., Die Rituale der Auguren, Heidelberg.
Beckman 2010 Beckman, G., “Temple Building among the Hittites”, From the Foundations to the Crenellations – Essays on Temple Building in the Ancient Near East and Hebrew Bible (ed. M. J. Boda – J. Novotny), Münster, 71-89.
Beckman 2011 Beckman, G., “Blood in Hittite Ritual”, JCS 63, 95-102.
Boysan-Dietrich 1987 Boysan-Dietrich, N., Das hethitische Lehmhaus aus der Sicht der Keilschriftquellen, TH 12, Heidelberg.
Bryce 2005 Bryce, T., The Kingdom of the Hittites, Oxford.
Buccellati 2013 Buccellati, G. “When Were the Hurrians Hurrian? The Persistence of Ethnicity in Urkesh”, Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C. (ed. A. Joan – S. B. Graff – Y. Rakic), New York, 84-95.
Buccellati – Buccellati 1997 Buccellati, G. – M. K. Buccellati, “Urkes. The First Hurrian Capital”, Biblical Archaeologist 60/2, 77-96.
Buccellati – Buccellati 2007 Buccellati, G. – M. K. Buccellati, “Urkesh and the Question of the Hurrian Homeland”, Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences 175/2, 141-150.
Christiansen 2006 Christiansen, B., Die Ritualtradition der Ambazzi. Eine philologische Bearbeitung und entstehungsgeschichtliche Analyse der Ritualtexte CTH 391, CTH 429 und CTH 463, (StBoT 48), Wiesbaden.
Collins 1989 Collins, B. J., The Representation of Wild Animals in Hittite Text, Ann Arbor.
Collins 1990 Collins, B. J., “The Puppy in Hittite Ritual”, JCS 42, 211-226.
Collins 1992 Collins, B. J., “The Puppy in Hittite Ritual”, The Oriental Institute News & Notes No. 136, Winter, 1-6.
Collins 1997 B. J. Collins, “Hittite Canonical Compositions - Incantations: Purifying a House: A Ritual for the Infernal Deities”, The Context of Scripture, Vol. I, Canonical Compositions from the Biblical World (ed. W. W. Hallo), Leiden - New York - Köln, 168-171.
Collins 2001 Collins, B. J., “Ritual Meals in the Hittite Cult”, Ancient Magic and Ritual Power (ed. P. Mirecki – M. Meyer), RGRW 129, Leiden - New York – Köln, 77-92.
Collins 2002a Collins, B. J., “Necromancy, Fertility and the Dark Earth: The Use of Ritual Pits in Hittite Cult”, Magic and Ritual in the Ancient World (ed. P. Mirecki – M. Meyer), Leiden-Boston-Köln, 224-241.
Collins 2002b Collins, B. J., “Animals in Hittite Literature”, A History of the Animal World in the Ancient Near East (ed. B. J. Collins), HdO I/64, Leiden - Boston - Köln, 237-250.
Collins 2002c Collins, B. J., “Animals in the Religions of Ancient Anatolia”, A History of the Animal World in the Ancient Near East (ed. B. J. Collins), HdO I/64, Leiden - Boston - Köln, 309-334.
Collins 2004 Collins, B. J., “A Channel to the Underworld in Syria”, Near Eastern Archaeology 67/1, 54-56.
Collins 2006 Collins, B. J., “Pigs at the Gate: Hittite Pig Sacrifice in Its Eastern Mediterranean Context”, Journal of Ancient Near Eastern Religions 6, 155-188.
Collins 2007 Collins, B. J., The Hittites and Their World, Atlanta.
Darga 1985 Darga, M., Hitit Mimarlığı, I - Yapı Sanatı: Arkeolojik ve Filolojik Veriler, İstanbul.
Duru 1986 Duru, R., “Tarihöncesi Çağlarına Ait Bir Dini Tören”, Anadolu Araştırmaları 10, 169-176.
Duymuş Florioti 2014 Duymuş Florioti, H. Hande, “Eski Kültürlerde Köpeğin Algılanışı: Eski Mezopotamya Örneği”, Tarih Araştırmaları Dergisi 33/55, 45-70.
Erbaşı 2008 Erbaşı, F. S., “Hititlerde Yer Altı Dünyası”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/1, 231-247.
Erbaşı 2013 Erbaşı, F. S., Hititlerde Öteki Kurban ve Büyü: Cenaze/Diğer Ritüeller, İstanbul.
Erginer 1997 Erginer, G., Kurban. Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, İstanbul.
Erol 2012 Erol, H., “Bir Kültepe Metnine Göre Eski Asur Devrinde Subartu Bölgesi”, AÜDTCFD 52/2, 1-10.
Erol 2016 Erol, H., “ina aban Ušša ve ina aban Karahna”, Editörler: Sedat ERKUT / Özlem SİR GAVAZ ANTAHŠUMSAR “ÇİĞDEM” Studies in Honour of Ahmet Ünal / Ahmet Ünal Armağanı, Ankara, 225-234.
Feder 2011 Feder, Y., Blood Expiation in Hittite and Biblical Ritual. Origins, Context, and Meaning, Atlanta.
Gabriel-Leroux – Contenau 1966 Gabriel-Leroux, J. – G. Contenau, Eski Akdeniz ve Yakın-Doğu Uygarlıkları (çev. N. Önol), İstanbul
Gurney 2001 Gurney, O. R., Hititler, Ankara.
Haas 1970 Haas, V., Der Kult von Nerik. Ein Beitrag zur hethitischen Religionsgeschichte, Studia Pohl 4, Roma 1970.
Haas 1987-1990 Haas, V., “Magie und Zauberei”, RlA 7, 234-255.
Haas 1988 Haas, V., “Magie in hethitischen Gärten”, Documentum Asiae minoris antiquae. Festschrift für Heinrich Otten zum 75. Geburtstag (ed. E. Neu – C. Rüster), Wiesbaden, 121-142.
Haas 1993 Haas, V., “Ein hurritischer Blutritus und die Deponierung der Ritualrückstände nach hethitischen Quellen”, Religionsgeschichtliche Beziehungen zwischen Kleinasien, Nordsyrien und dem Alten Testament im 2. und 1. Jahrtausend. Akten des Internationalen Symposium, Hamburg 17.-21. März 1990 (ed. B. Janowski – K. Knoch – G. Wilhelm), OBO 129, Freiburg - Göttingen, 67-86.
Haas 1994 Haas, V., Geschichte der hethitischen Religion, HdO 15, Leiden-New York-Köln.
Haas 1998 Haas, V., Die hurritischen Ritualtermini in hethitischem Kontext, ChS 1/9, Roma.
Haas 2003 Haas, V., Materia Magica et Medica Hethitica. Ein Beitrag zur Heilkunde im Alten Orient, Berlin-New York.
Haas – Wilhelm 1974 Haas, V. – G. Wilhelm, Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna, Hurritologische Studien I, AOAT 3, Kevelaer/Neukirchen-Vluyn.
Hamblin 2006 Hamblin, W. J., Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC: Holy Warriors at the Dawn of History, London.
Hauptmann 1975 Hauptmann, H., “Die Felspalte D”, Das hethitische Felsheiligtum Yazılıkaya, Berlin, 62-75.
Hecker 1992 Hecker, K., “Hitit Çivi Yazısının Kökeni Hakkında”, Uluslararası 1. Hititoloji Kongresi Bildirileri, Çorum, 43-52.
Heidel 2000 Heidel, A., Enûma Eliş: Babil Yaratılış Destanı (çev. İ. Birkan), Ankara.
Herre – Röhrs 1968 Herre, W. – M. Röhrs, “Die Tierreste aus den Hethitergräbern von Osmankayası (Nach den Grabungen des Jahres 1952)”, BoğazköyHattuša 2 Die hethitischen Grabfunde von Osmankayasi, WVDOG 71, Berlin, 60-80.
Hoffner 1967 Hoffner, H. A., “Second Millennium Antecedents to the Hebrew ’ÔB”, JBL 86, 385-401.
Hoffner 1998 Hoffner, H. A., “Hurrian Civilization from a Hittite Perspective”, Urkesh and the Hurrians, Studies in Honor of Lloyd Cotsen (ed. G. Buccellatti – M. K. Buccellatti), Malibu, 167-200.
Hoffner 2009 Hoffner, H. A., Letters from the Hittite Kingdom, Atlanta.
Hutter 2010 Hutter, M., “Luvi Dininin Nitelikleri”, Luviler. Anadolu’nun Gizemli Uygarlığı (ed. H. C. Melchert), İstanbul, 193-244.
Janowski – Wilhelm 1993 Janowski, A. – G. Wilhelm, “Der Bock, der die Sünden hinausträgt. Zur religionsgeschichte des Azazel-Ritus Lev. 16,10.21f.”, Religionsgeschichtliche Beziehungen zwischen Kleinasien, Nordsyrien und dem Alten Testament im 2. und 1. Jahrtausend. Akten des Internationalen Symposium (ed. B. Janowski – K. Knoch – G. Wilhelm), Hamburg 17.-21. März 1990, OBO 129, Freiburg - Göttingen, 109-169.
Kelly-Buccellati 2002 Kelly-Buccellati, M., “Ein hurritischer Gang in die Unterwelt”, MDOG 134, 131-148.
Klinger 2014 Klinger, J., “The Imperial Space – The Early Hittite Kingdom”, Constituent, Confederate, and Conquered Space in Upper Mesopotamia. The Emergence of the Mittani State (ed. E. Cancik-Kirschbaum – N. Brisch – J. Eidem), Berlin-Boston, 75-90.
Laneri 2011 Laneri, N., “Connecting Fragments: a Sensorial Approach to the Materialization of Religious Beliefs in Rural Mesopotamia at the Beginning of the Second Millennium BC”, Cambridge Archaeological Journal 21/1, 77-94.
Laneri v.d. 2008 Laneri, N. – M. Schwartz – J. Ur – S. Valentini – A. D’Agostino – R. Berthon – M. H. Halde, “The Hirbemerdon Tepe Archaeological Project 2006-2007. A Preliminary Report on the Middle Bronze Age ‘architectural complex’ and the Survey of the Site Catcment Area”, Anatolica XXXIV, 177-240.
Laneri v.d. 2015 Laneri, N. – M. Schwartz – J. Ur – A. D’Agostino – R. Berthon – M. M. Hald – A. Marsh, “Ritual and Identity in Rural Mesopotamia: Hirbemerdon Tepe and the Upper Tigris River Valley in the Middle Bronze Age”, American Journal of Archaeology 119/4, 533-564.
Macqueen 2001 Macqueen, J. G., Hititler ve Hitit Çağında Anadolu (çev. Esra Davutoğlu), Ankara.
Maiocchi 2011 Maiocchi, M., “A Hurrian Administrative Tablet from Third Millennium Urkesh”, ZA 101, 191-203.
de Martino 2002 de Martino, S., “The Military Exploits of the Hittite King Hattušili I in Lands Situated between the Upper Euphrates and the Upper Tigris”, Silva Anatolica. Anatolian Studies Presented to Maciej Popko on the Occasion of His 65th Birthday (ed. P. Taracha), Warsaw, 77-85.
de Martino 2006 de Martino, S., “Ittiti e Hurriti”, Storia d’Europa e del Mediterraneo - Il Mondo antico, I. La preistoria dell’uomo. L’oriente mediterraneo, Vol. II. Le civiltà dell’Oriente mediterraneo (ed. S. De Martino), Roma, 167- 226 (cap. IV).
de Martino 2014 de Martino, S., “The Mittani State: The Formation of the Kingdom of Mittani”, Constituent, Confederate, and Conquered Space in Upper Mesopotamia. The Emergence of the Mittani State (ed. E. CancikKirschbaum – N. Brisch – J. Eidem), Berlin-Boston, 61-74.
Miller 2001 Miller, J., “Hattušili I's Expansion into Northern Syria in Light of the Tikunani Letter”, Akten des IV. Internationalen Kongresses für Hethitologie, Würzburg, 4.-8. Oktober 1999 (ed. G. Wilhelm), StBoT 45, Wiesbaden, 410-429.
Miller 2004 Miller, J., Studies in the Origins, Development and Interpretation of the Kizzuwatna Rituals, StBoT 46, Wiesbaden.
Mouton 2004 Mouton, A., “Le rituel de Walkui (KBo 32.176): quelques réflexions sur la déesse de la nuit et l'image du porc dans le monde hittite”, ZA 94, 85-105.
Mouton 2005 Mouton, A., “Walkui's Ritual (KBo 32.176)”, V. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri (ed. A. Süel), Ankara, 541-554.
Mouton 2006 Mouton, A., “Le porc dans les textes religieux hittites”, De la domestication au tabou. Le cas des suidés au Proche-Orient ancien (ed. B. Lion – C. Michel), Paris, 255-265.
Müller 2008 Müller, G. G. W., “Eine Tontafel vom Lidar Höyük”, AoF 35, 312-317.
Naumann 1998 Naumann, R., Eski Anadolu Mimarlığı, Ankara.
Neve 1993 Neve, P., Hattuša - Stadt der Götter und Tempel. Neue Ausgrabungen in der Hauptstadt der Hethiter, Mainz.
Onar – Belli 2004 Onar, V. – O. Belli, “Geçmişten Günümüze Anadolu Köpekleri”, Bilim ve Gelecek 4, Haziran, 75-77.
Otten 1961 Otten, H., “Eine Beschwörung der Unterirdischen aus Boğazköy”, ZA 54, 114-157.
Ökse 2002 Ökse, A. T., “Gre Virike: Fırat Kenarında Bir M.Ö. 3. Bin Kutsal Alanı”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 19/2, 53-74.
Ökse 2005a Ökse, A. T., “Salat Tepe Kazısı 2005 Yılı Sonuçları: Stratigrafi ve Anıtsal Orta Tunç Çağı Yapısı”, İdol. Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği Dergisi 27, 5-9.
Ökse 2005b Ökse, A. T., “Gre Virike: a ritual centre for Early Bronze Age rural communities on the Middle Euphrates”, http://antiquity.ac.uk/projgall/ okse306/, Antiquity 79/306, December.
Ökse 2012a Ökse, A. T., “Salat Tepe Stratigrafisi Işığında Yukarı Dicle Havzası Kronolojisi”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi 17, 1-29.
Ökse 2012b Ökse, A. T., “Ilısu Barajı Etki Alanında Kalan Salat Tepe Kazıları Işığında Yukarı Dicle Havzası’nın Orta Tunç Çağı”, Colloquium Anatolicum XI, 1-24.
Ökse 2012c Ökse, A. T., “Building rituals from the Middle Bronze Age in the Upper Tigris region: new evidence from Salat Tepe, south-eastern Turkey”, Antiquity 86/332, available at: http://antiquity.ac.uk/projgall/okse332/, 14.11.2015.
Ökse 2012d Ökse, A. T., “Salat Tepe Orta Tunç Çağı Mezarları”, TÜBA-AR 15, 47-68.
Ökse 2013 Ökse, A. T., “Salat Tepe/Diyarbakır. Depremle Kapanan Çağ”, ArkeoAtlas 8, 80-89.
Ökse 2014 Ökse, A. T., “Salat Tepe’de Akkad Dönemi’ne Ait Bir Kırsal Tapınak”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü-Haberler 37, 43-45.
Ökse 2015a Ökse, A. T., “Staudammprojekte und Archäologie: Rettungsgrabungen in der südöstlichen Türkei / Baraj Projeleri ve Arkeoloji: Türkiye’nin Güneydoğusunda Kurtarma Kazıları”, Herausgeber / Editör: Ünsal Yalçın and Hans-Dieter Bienert, Anatolien - Brücke Der Kulturen: Aktuelle Forschungen Und Perspektiven in Den Deutsch-Türkischen Altertumswissenschaften; Tagungsband Des Internationalen Symposiums "Anatolien - Brücke Der Kulturen" in Bonn Vom 7. Bis 9. Juli 2014 = Kültürlerin Köprüsü Anadolu: Türk-Alman Eskiçağ Bilimlerinde Güncel Bilimsel Araştırmalar Ve Yeni Bakış Açıları; 7-9 Temmuz 2014'te Bonn'da Yapılan "Kültürlerin Köprüsü Anadolu" Konulu Uluslararası Sempozyum Kitabı, Bochum, Bonn, 111-129.
ÖÖkse 2015b Ökse, A. T., “Building Rituals Attested at the Bronze Age Settlement of Salat Tepe, demonstrating Luvian, Hurrian and Hittite Rituals in the Upper Tigris Region”, Sacred Landscapes of the Hittites and Luwians. Proceedings of the International Conferance in Honour of Franca Pecchioli Daddi. Florence, February 6th-8th (ed. A. D’Agostino – V. Orsi – G. Torri), Studia Asiana 9, Firenze, 123-136.
Ökse 2017 Ökse, A. T., “Yukarı Dicle Havzasında Akkad Dönemine Tarihlenen Bir Yapı: Salat Tepe IIA:6”, Olba XXV, 17-47.
Ökse – Görmüş 2014 Ökse, A. T. – A. Görmüş, “Salat Tepe Kazısı”, Mustafa Kemal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Kazı ve Araştırmaları (ed. A. Özfırat – N. Coşkun), Antakya, 93-105.
Ökse – Görmüş – Bozkurt 2015 Ökse, A. T. – A. Görmüş – T. Bozkurt, “Remnants of Incantation Rituals from the Middle Bronze Age Settlement at Salat Tepe: an Ethnoarchaeological Approch”, SOMA 2011: Proceedings of the 15th Symposium on Mediterranean Archaeology, held at the University of Catania 3-5 March 2011. Volume I, Oxford, 51-58.
Örnek 2014 Örnek, S. V., 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Ankara.
Özdoğan – Karul – Özdoğan 2011 Özdoğan, M. – N. Karul – E. Özdoğan, “2002 Yılı Mezraa-Teleilat Kazıları”, Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları 1. Cilt (ed. N. Tuna – O. Donan), Ankara, 35-96.
Özgüç 1948 Özgüç, T., Öntarihte Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri, Ankara.
Popkin 2013 Popkin, P. R. W., “Hittite animal sacrifice. Integrating zooarchaeology and textual analysis”, Bones, Behaviour and Belief: The Zooarchaeological Evidence As a Source for Ritual Practice in Ancient Greece and Beyond (ed. J. Wallensten – G. Ekroth), Stocholm, 101-114.
Reyhan 2002 Reyhan, E., Hitit Kaynaklarında Kizzuwatna’lı Kadın Maštigga’ya Ait Ritüel Metinler, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
Reyhan 2010 Reyhan, E., “Ortaköy/Šapinuva’dan Kizzuwatna Kökenli Ritüellerde Geçen Bazı "Kurban Terimleri"”, VII. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri. Çorum 25-31 Ağustos 2008 II. Cilt (ed. A. Süel), Ankara, 637-650.
Reyhan 2016 Reyhan, E., “Hitit Arşivlerinde Kizzuwatna Kökenli Tanrıları Çağırma Ritüelleri”, TAD 35/60, 1-38.
Salvini 1996 Salvini, M., The Habiru Prism of King Tunip-Teššup of Tikunani, DocAs 3, Roma.
Salvini 1998 Salvini, M., “The Earliest Evidence of the Hurrians Before the Formation of the Reign of Mittani”, Urkesh and the Hurrians, Studies in Honor of Lloyd Cotsen (ed. G. Buccellati – M. K. Buccellatti), Malibu, 99-115.
Schwemer 1995 Schwemer, D., “Das alttestamentliche Doppelritual 'lwt wšlmnym im Horizont der hurritischen Opfertermini ambašši und keldi”, Porada Memorial Volume, SCCNH 7, (ed. D. I. Owen – G. Wilhelm), Bethesda, 81-116.
Schwemer 2015 Schwemer, D., “The Ancient Near East”, The Cambridge History of Magic and Witchcraft in the West. From Antiquity to the Present (ed. J. Collins), Cambridge, 17-51.
Seeher 2006 Seeher, J., Hattuşa Rehberi. Hitit Başkentinde Bir Gün, İstanbul.
Seeher 2011 Seeher, J., Taşa Yontulu Tanrılar. Hitit Kaya Tapınağı Yazılıkaya, İstanbul.
Sir Gavaz 2015 Sir Gavaz, Ö., “Hititçe Metinlerde Geçen HUR.SAGPiškurunuwa Üzerine”, 5. Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu (ed. Ö. İpek – R. İbiş), Çorum, 195-204.
Sivas 2012 Tüfekçi Sivas, T., “Dorylaion’da İlginç Bir Dinsel Ritüel. Akşam Yemeği Sunusu Olarak Yavru Köpekler”, Aktüel Arkeoloji 26, 90-91.
Steinkeller 1998 Steinkeller, P., “The Historical Background of Urkesh and the Hurrian Beginnigs in Northern Mesopotamia”, Urkesh and the Hurrians, Studies in Honor of Lloyd Cotsen (ed. G. Buccellatti – M. K. Buccellatti), Malibu, 75-98.
Strauß 2006 Strauß, R., Reinigungsrituale aus Kizzuwatna. Ein Beitrag zur Erforschung hethitischer Ritualtradition und Kulturgeschichte, BerlinNew York.
Süel 1985 Süel, A., Hitit Kaynaklarında Tapınak Görevlileri İle İlgili Bir Direktif Metni, Ankara.
Süel 2010 Süel, M., “Ortaköy-Şapinuva Ağılönü Kutsal Alanı ve Kurban Çukurları”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 134, 31-52.
Süel 2015 Süel, A., “The Religious Significance and Sacredness of the Hittite Capital City Sapinuwa”, Sacred Landscapes of the Hittites and Luwians. Proceedings of the International Conferance in Honour of Franca Pecchioli Daddi. Florence, February 6th-8th (ed. A. D’Agostino – V. Orsi – G. Torri), Studia Asiana 9, Firenze, 101-111.
Süel – Süel 2011 Süel, A. – M. Süel, “Başkent Şapinuva: Hitit Dünyasındaki Yeri ve Önemi”, Yayına Hazırlayan: Önder İpek, 1. Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu, Çorum, 93-110.
Taracha 1990 Taracha, P., “More about the Hittite taknaz da Rituals”, Hethitica 10, 171-184.
Torri – Görke 2013 Torri, G. – S. Görke, “Hittite Building Rituals. Interaction between Their Ideological Function and Find Spots”, Approaching Rituals In Ancient Cultures. Questioni Di Rito: Rituali Come fonte di conoscenza delle religioni e delle concezioni del mondo nelle culture antiche. Proceedings of the Conference, November 28-30, 2011 (ed. C. Ambos – L. Verderame), RSO NS 86 Supp. 2, Roma, 287-300.
Tuğrul 2010 Tuğrul, S., Ebedi Kutsal Ezeli Kurban. Çok Tanrılılıktan Tek Tanrılılığa Kutsal ve Kurbanlık Mekanizmaları, İstanbul.
Ünal 1996 Ünal, A., The Hittite Ritual of Ḫantitaššu from the City of Hurma against Troublesome Years, Ankara.
Ünal 1998 Ünal, A., “"Ebediyete İntikal Edecek Şekilde İnşa Edeceksin!" - İple Tavana Tırmanan Hitit Mimarının Cambazlıkları”, XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi, İstanbul, 6-10/VII/1987 (ed. H. Erkanal – V. Donbaz – A. Uğuroğlu), Ankara, 39-46.
Ünal 1999 Ünal, A., “A hittite foundation ritual on the occasion of building a new fortified border town”, Studi e Testi II (ed. S. De Martino – F. Imparati), Eothen 10, Firenze, 213-223.
Ünal 2003 Ünal, A., Hititler Devrinde Anadolu II, İstanbul, 2003.
Ünal 2007 Ünal, A., Anadolu’nun En Eski Yemekleri. Hititler ve Çağdaşı Toplumlarda Mutfak Kültürü, İstanbul.
Van Wyk Van Wyk, K., “Pig Taboos in the Ancient Near East”, International Journal of Humanities and Social Science 4/13, 111-134.
Veenhof 2008 Veenhof, K. R., “Some displaced Tablets from Kārum Kanesh (Kültepe) - (kt 86/k 48, kt 86/k 204 and kt 91/k 539) ”, AoF 35, 10-27.
Wegner 1995 Wegner, I., Hurritische Opferlisten aus hethitischen Festbeschreibungen, Teil 1: Texte für IŠTAR-Ša(w)uška, (ChS 1/3a), Roma.
Wilhelm 1989 Wilhelm, G., The Hurrians, Warminster.
Wilhelm 2008 Wilhelm, G., “Hurrians in the Kültepe Texts ”, Anatolia and the Jazira During the Old Assyrian Period (ed. J. Dercksen), Leiden, 181-194.
Yiğit 2005 Yiğit, T., “Hurrilere İlişkin Hititçe Çivi Yazılı Belgelerdeki İlk Kayıtlar”, TAD 24/38, 55-69.