Ali Ekber DİYANET, Çevirmen: Fatih ÇİFTÇİ

Dâ’iretü’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmi Ansiklopedisi “Cengiz” Maddesi

Çengiz veya Çinggiz Hân1 (h.549-624?/m.1154-1227), Moğol imparatorluğunun kurucusunun lakabı ve tarihin en şöhretli ve en büyük fatihlerinden. Camiü’t-Tevarih veya Tarih-i Cihangûşa gibi Moğol tarihinin en önemli kaynakları, Cengiz’in yaşamının ilk yıllarını özet olarak aktarmışlardır (Reşidüddin, 1/306-307); bu nedenle onun doğum tarihi tam olarak belli değildir. Moğollar arasından gelen tevatürü dikkate alacak olursak, [Cengiz Hân’ın] h.509’un ortalarında Türk-Moğol Hayvan Takvimi’ne göre domuz yılında, Onon nehri sahilinde bulunan Dolûn Buldâk (Dâli Un Buldâk) bölgesinde doğmuş olması gerekir (a.g.e., 1/309-310; Tarih…, 16; Benakiti, 362; Mirhand, 5/823; Hamdullah, 362). Babası; Moğollar’ın seçilen son hânı Kubul Hân veya Kâbul Kağan’ın (Tarih, 12; Reşidüddin, 1/264-270; Hamdullah, 850) torunu, Bertan Behadır’ın2 oğlu; Yesugay Bahadır’dı (Goldan, 342; Reşidüddin, 1/292). Annesi Ulun İke (a.g.e., 1/310) veya Hevalun Ucin (Tarih, 16) Ulkunut kabilesine mensuptu (Reşidüddin, 1/213). Yesugay Bahadır, bu tarihte babasına ve amcasına bağlı olan kavimlerin, Neyrun ve Kıyat kavimlerinin liderliğini üzerine almıştı (a.g.e., 1/270-310-311; Cüveyni, 1/25) ve [Yesugay’a] düşmanlık besleyen ve muhalefet eden Tatarlar’la savaş halindeydi. Yesugay Tatarlar’ın liderlerinden olan Temuçin Uge [adında birini] yendikten sonra, yeni doğan oğlunun ismini “Temuçin” koydu (Tarih, a.y.; Reşidüddin, 1/310, 311). Yeni doğan [bu] çocuğun doğum sonrası avuç içinde kemiğe benzeyen bir et parçası tuttuğu söylenir (Mirhand, a.y.)

Anahtar Kelimeler:

Cengiz, Cengiz Han, Moğol, Çinggiz, Çengiz, Temuçin, Yesugay, Hârizmşah

PDF

___

İbnû’l-Esir, el-Kâmil; İbnû’l-İbri, Barhebraeus, Tarihû’z-Zaman, terc., İshak Ermele, Beyrut; h.1406/m.1986; a.g.y., Tarihû Muhtasari’d-Düvel, neşr., Antuvan Salihani, Beyrut, 1958; Ebûlgazi Bahadır Hân, Şecere-yi Türk, neşr., Desmaisons, St. Petersburg, h.1287/m.1871; İkbal Aştiyani, Abbas, Tarih-i Moğol, Tahran, ş.1341; Benakiti, Davud, Tarih, neşr. Cafer Şiar, Tahran, ş.1348; Beyani, Şirin, Zen der İran-i Moğol, Tahran, ş.1352; Moğollar’ın Gizli Tarihi, terc., Şirin Beyani, Tahran, ş.1350; Cüveyni, Ata Melik, Tarih-i Cihangûşa, neşr., Muhammed Kazvini, Leiden, h.1329/m.1911; Hamdullah Müstevfi, Tarih-i Güzide, Abdulhüseyin Nevai, Tahran, ş.1362; Reşidüddin Camiû’t-Tevarih, nşr. Muhammed Ruşen ve Mustafa Mûsevi, Tahran, ş.1373; Minhâc-ı Sirâc, Osman, Tabakat-ı Nasıri, neşr., Abdulhay Habibi, Kabil, ş.1343; Mûsevi Mustafa ve Muhammed Ruşen, Camiû’t-Tevarih Hakkında Notlar (Bkz. a.g.e., Reşidüddin Fazlullah); Mirhand, Muhammed, Ravzatû’s-Safa, Ayıklama ve Özetleme, Abbas Zeryab, Tahran, ş.1373; Nesevi, Muhammed, Sîret-i Celaleddin Mingübernî, Tercome-yi Kohen, Müctebâ Minovi, Tahran, ş.1365; Barthold, W. W.,Turkestan Down to the Mongol Invasion, ed. H. A. R. Gibb, London, 1928; Bausani, A., «Religion Under the Mongols», The Cambridge History of Iran, vol. ed. J. A. Boyle, Cambridge, 1968; Ergin, M., Orhun abideleri, Istanbul, 1975; Golden, P. B., «Ghenghis Khan», Dictionary of the Middle Ages, New York, 1989, vol. VIII; Grousset, R., L’Empire des Steppes, Paris, 1948; Kafesoğlu, İ., Harezmşahlar devleti tarihi, Ankara, 1984; IA; Morgan, D. O., «Chingiz Khān and the Founding of the Mongol Empire», The Mongols, Blackwell, 1986, vol. XLIX; Petrushevsky, I. P., «The Socio - Economic Condition of Iran Under the Īl-Khāns», The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. J. A., Boyle, Cambridge, 1968; Saunders, J. J., The History of Mongol Conquests, London, 1971; Spuler, B., Die Mongolen in Iran, Leiden, 1985; Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993.