Kur'an’da Geçen Şeytan ve İblis Kavramlarının Semantik ve Mahiyet İncelemesi

Kur'ân-ı Kerim’de bazen İblis bazen de Şeytan kelimesi kullanılır. Genel algı, her iki kelimenin aynı anlamı ifade ettiğidir. Ancak Kur’ân’a az veya çok vâkıf olan herkes bilir ki bu kitap muhteva zenginliği bakımından eşsizdir. Yakın anlamlı gibi gözüken kelimeler arasında bazı nüanslar muhakkak vardır ve her bir kelime ve kavram yerli yerinde kullanılmıştır. Dolayısıyla İblis bazen de Şeytan kelimelerinin geçtiği âyetler incelendiğizaman aynı anlamı içermediği fark edilecektir. Hz. Adem kıssasının aktarıldığı yerlerden biri de Bakara sûresi 30 ile 39. âyetler arasıdır. Bu sûrenin 34. âyetinde Hz. Adem’e secde etmeyen varlığın İblis olduğu belirtilirken, kıssanın bağlamı ve akışı değişmemesine rağmen Hz. Adem ve Havva’nın ayaklarını kaydıran ve Onları içinde bulundukları konumdan çıkaranın Şeytan olduğu zikredilir. Bu durum her iki kelimenin aynı anlamı ifade etmek için kullanılmadığına işaret eder niteliktedir. Bu makalede öncelikle bu şekilde bir isimlendirme farklılığına neden gidildiği tesbit edilmeye çalışılmıştır. Secde etmekten yüz çevirip kibirlenen, kâfirlerden olan ve henüz zararı kendiyle sınırlı olan İblis, başkalarına zarar vermeye başladığı anda Şeytan niteliğini kazandığı görülmüştür. Bu farklılık, Kur’ân’ın beyan güzelliğini ve muhteva zenginliğini göstermektedir. Müfessirler bu farka yeterince değinmemişlerdir. Bu iki kavram, Kur’ân’ın tamamını kapsayacak şekilde araştırma konusu edilmiştir. İblis ve Şeytan kelimeleri arasındaki farkın ortaya konulmasının yanında kavramlara dair bir muhteva araştırması da yapılarak kapsamlı bir bilgi çerçevesi oluşturulmuştur. Bu bağlamda Şeytan ve İblis kelimelerinin etimolojik çözümlemeler yapılmış, İblis’in hangi maddeden yaratıldığına dair tartışmalara değinilmiş, tercih edilen görüş de ortaya konulmuştur. Ayrıca İblis ve Şeytan kelimelerin Kur’ân’da geçtiği yerler bağlamsal analizlerle verilerek İblis ve Şeytan kelimelerinin kavramsal çerçevesi ortaya konulmaya çalışılmış, Şeytana nispet edilen fiiller işlenmek suretiyle İblis’in Şeytan olarak isimlendirilmesine neden olan niteliklerin daha iyi anlaşılması sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kur’ân, Tefsir, İblis, Şeytan, Belâgat.

PDF

___

Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu'cemü'l-müfehres li-elfâzi'l-Kur'âni'l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1364/1945. Akkad, Abbas Mahmûd. İblis. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, t.y. Askerî, Ebû Hilal, el-Furûku’l-lugaviyye, y.y: Müessetü’n-Neşr el-İslamî, 1412/1991. Bağavi, Ebu Muhammed el-Hüseyn b. Mes’ud. Mealimü’t-tenzil. 8 Cilt. y.y: Dâru Tayyibe, 1997. Cevherî, İsmaʿîl b. Hammâd, es-Sıhâh, thk. Ahmed ʿAbdulgafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm, 1987. Ebû Avde, Avde Halîl. et-Tetavvuru'd-dilâliyyu beyne lugati'ş-şi'ri'l-câhiliyyi ve lugati'l-Kur'âni'l-kerîm. Ürdün: Mektebetü'l-Menâr, t.y. Ebû Zehre, Muhammed. Zehretü't-tefâsîr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, t.y.
İbn Fâris. Muʿcemu Mekâyîsi’l-luġa. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1979. İbn Kesîr, İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. thk: Sami b. Muhammed es-Selâme. Tefsirü’l-Kur’âni’l- azim. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1999.
İbn Kuteybe. Garibu’l-Kur’an. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978. İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arab. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1414/1993. İsfahânî, Ebü'l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râğıb. thk. Safvan Adnan ed-Devâdî. el-Müfredât fî garîbi'l-Kur'ân. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412/1991. Kurtûbî, Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekîr. el-Câmiʿ li-
Ahkâmi’l-Kurʾân, thk. thk: Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Atfayiş. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964. Râzī, Fahruddîn. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 1420/1999. Sâbuni, Muhammed Ali. Saffetü’t-tefasîr. 3 Cilt. Kahire: Dâru's-Sâbunî, 1997. Saʿdî, Abdurrahmân b. Abdullah. Teysîru’l-kerîmi’r-rahmân fî tefsîri’l-kelâmi’l-mennân. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 2000. Suyuti,
Abdurrahman b. Ebi Bekr Celaleddin. el-Mahallî, Celâleddin. Tefsir’ul- celaleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, t.y. Şankiti, Muhammed Emin Bin Muhammed. Edvaul-beyân fi izahil-Kur’ân bil-Kur’ân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2019. Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir. Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. 12 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiyeti ve’t-Turâs, Kahire t.y. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî b. Sehl. Me’ânî’l- Kur’ân ve ’îrâbuh, thk. Abdülcelîl Abduh Şiblî. 4 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1988.