Hz. İbrâhim’in Kurbanlık Oğlu Meselesi

Hz. İbrâhim (as), tevhit inancını yaymak için başta Bâbil hükümdarı Nemrut olmak üzere pek çok kişiyle mücadele etmiş, hayatı bu mücadeleler içerisinde geçmiş, yaşamı boyunca nice imtihanlarla karşı karşıya kalmıştır. Bunlardan birisi, belki de en zor olanı da oğlunu kurban etme emrini alması, yani zebîh meselesiyle imtihan olmasıdır. Zebh, kurban etmek, kesmek anlamına gelirken zebîh ise kurbanlık, kurban edilen/kesilen anlamına gelmektedir. Zebîh (أَذْبَحُكَ/seni kurban ediyorum) ifadesi şeklinde Kur’ân’ı Kerim’de Hz. İbrâhim’in kurban etmek için kesim yerine götürülen oğlu için kullanılmaktadır. Bu olayın gerçekleşmiş olması şüphesiz bir hakikattir. Ancak oğlun kim olduğu ise tartışılmaktadır. Bu nedenle bu konu bu çalışmada araştırılarak kurbanlık oğlun hangi oğul olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kur’ân’ın Saffât sûresinde ifade edilen zebîh meselesinin öne çıkan iki adayı vardır. Adaylardan ilkini İsmâil (as) oluştururken diğer tarafını ise kardeşi İshak (as) oluşturmaktadır. Yine bu çalışmada aynı zamanda babaları tarafından kurban edilme emrini aldıktan sonra emre itaate önem veren, bu emre muhatap olduğu için annesinin üzülmesinden endişe duyan oğulun bu iki oğuldan hangisinin olduğunu ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Kur’ân’ın ilgili âyetleri incelenmiş ve konu ile ilgili literatür taraması yapılmış, bu tarama sonucu kaynaklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Yaşanmış bu öykünün önemini vurgulayan muhaddis ve müfessirlerin yorumlarına başvurulmuş, tarama yapılırken sadece İslâmî kaynaklarla yetinilmemiş, bu konu hakkında Ehl-i Kitap dediğimiz diğer din mensuplarının kaynakları incelenerek bu konu hakkındaki görüşlerine de değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Zebîh, Kurbanlık Oğul, Hz. İsmâil, Hz. İshak

The Question of Prophet Ibrahim’s Sacrifice Son

PDF

___

Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî el-. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamme’ştehere mine’l-eḥâdîs̱ ʿalâ elsineti’n-nâs. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şua’yb el-Arnaûd vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
Begavî, Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Abdürrezzak el-Mehdi. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1420/2000.
Berzencî, Muhammed b. Tâhir. Sahîhu Târîhi’t-Taberî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1428/2007.
Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuʿabü’l-îmân. thk. Muhammed Said Besyûnî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru‘l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafâ ed-Dîb el-Buğâ. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-İbni’l-Kesîr/el-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
Bushnell, Horace. The Vicarious Sacrifice. New York: BiblioLife, 2009.
Efe, Zekeriya. Tefsi̇rde Ri̇vayetler (el-Keşşaf Örneği̇). Ankara: Sonçağ, 2022.
Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
Harman, Ömer Faruk. “İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/519-521. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Harman, Ömer Faruk. “İsmâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/76-80. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Hisâmuddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/1994.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzi Münin el-Belabekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm müsneden ʿani’r-Resûl ve’ṣ-ṣaḥâbe ve’t-tâbiʿîn. thk. Esed Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’n-Nezzâr, 3. Basım, 1419/1998.
İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Îsâ el-Mürrî el-İlbîrî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz. thk. Ebû Abdullah b. Ukkaşe - Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Farûku’l-Hadîse, 1423/2002.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaʿatü Dâireti’l-Maʿârif, 1326.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd. thk. Muhammed Ecmel el-Islâhî vd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 3. Basım, 1440/2019.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kureşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 20 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1418/1997.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kureşî. Ḳaṣaṣü’l-enbiyâ. thk. Mustafa Abdulvahid. 2 Cilt. Kahire: Matbaʿatü Dâri’t-Te’lîf, 1388/1968.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 3. Basım, 1992.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ömer Abdusselâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. Seyyîd b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1412/1992.
Mekki b. Ebi Talib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. Mecmua’tü Resâili Câmii’yye. 12 Cilt. BAE: Mecmûatü Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sünne, 1429/2008.
Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen. et-Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullah Mahmud Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423/2002.
Mücâhid, Ebü’l-Haccâc Mücâhid b. Cebr el-Mekkî. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebü’n-Nîl. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî’l-Hadise, 1410/1989.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 4 Cilt. Kahire: Matbaʿatü İsa, 1374/1955.
Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş - Fâdî el-Mağrîbî. 15 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Lübâb li’d-Dirâsât, 1440/2019.
Özkan, Ali Rafet. Dinlerde Kurban Kültü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 2003.
Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ebû Muhammed b. Aşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1422/2002.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî. Tefsîrü’l-Ḳurʾân. thk. Yasir b. İbrahim - Ğanîm b. Abbâs. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Baḥrü’l-ʿulûm. 3 Cilt. Kahire: Külliyyetü Dâri’l-’Ulûm, 1997.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât vd. 22 Cilt. Suriye: Dâru’r-Risaleti’l-‘Alemiyye, ts.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Matbaʿatü İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1422/2001.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhim. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 3. Basım, 1387/1967.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şuayb el-Arnaût. 15 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1415/1994.
Wigoder, Geoffrey (ed.). Dictionnaire encyclopédique du judaïsme. Paris: CERF/Robert Laffont, Première édition., 1996.
Yaḥyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. thk. Hind Çelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
Yeşilyurt, Muhammet. İbrahimî Dinler Olgusu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdulcelil Abduhu Şelebi. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳi’t-tenzîli’n-nâṭıḳ ʿan deḳāʾiḳi’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdusselam Şahîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 6. Basım, 1437/2015.
Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed. Taḫrîcü’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âri’l-vâḳıʿa fî tefsîri’l-keşşâf li’z-zemaḫşerî. thk. Abdullah b. Abdurrahman es-Sa‘d. 4 Cilt. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1414/1993.
Kitabı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2. Basım, 2003.
Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur, İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam Yayınları, 2009.