Tefsir Hâşiye Edebiyatının Karakteristik Bir Özelliği Olarak Eleştiri: Sa‘dî Çelebi’nin İbn Kemâl Paşa’ya Yönelik Bazı Eleştirilerinin Tahlili

Konu ve Amaç: Muhaşşîlerin yaklaşımına göre farklılık arz etse de ‘eleştiri’ tefsir hâşiye literatürünün hemen hepsinde az veya çok bir yer işgal eder. Bu eserlerde takip edilen müfessire, önceki şârih ve muhaşşîlere ya da ilgili konuda görüş serdeden herhangi bir müellife eleştiriler yöneltilir. Sa‘dî Çelebi tarafından Beyzâvî’nin Envâru’t-tenzîl’i üzerine yazılan hâşiye literatürü arasında etkili olmuş eseri, bu hususun önemli örneklerinden addedilebilir. Sa‘dî Çelebi’nin bu eserinde müfessir Beyzâvî ile diğer müfessir ve muhaşşîlere pek çok konuda itirazları olmuştur. Onun yoğun bir şekilde eleştirdiği müfessirlerden biri şeyhülislâmlık makamından selefi olan İbn Kemâl Paşa’dır. İbn Kemâl’in tefsirinde Beyzâvî’ye açıktan veya zımnen yönelttiği tenkitler, Sa‘dî Çelebi tarafından tartışılmıştır. Çalışmanın amacı tefsir haşiyelerindeki eleştirilerin bu eserlere nasıl bir işlev kazandırdığına dair tespitlere ulaşmaktır. Yöntem: Çalışmada deskriptif yöntem ile metinler analiz edilmiş, müfessir ve muhaşşîlerin görüşleri karşılaştırılarak öne sürülen fikirlerin sebep ve keyfiyetleri araştırılmıştır. Bulgular: Sa‘dî Çelebi’nin İbn Kemâl’e yönelik bu eleştirileri belirli bir alana yoğunlaşmaktan ziyade İbn Kemâl’in tefsir tevcihleriyle ilgilidir. Sa‘dî Çelebi âyetin muhatabının kimler olduğu, bazı lafızların kavramsal içeriği ve kelâmî bir meselenin izahı gibi hususlarda İbn Kemâl’in bir takım açıklamalarını isabetli bulmamıştır. Kanaatimizce Sa‘dî Çelebi, İbn Kemâl’i eleştirirken bazı durumlarda haklı olmakla birlikte bazen de İbn Kemâl’in maksadı tam anlaşılamamıştır. Sonuç: Son tahlilde tefsir hâşiyelerindeki eleştiri olgusunun, bu eserlere hem âyetlerin kastının hem de tefsirle ilişkili olarak diğer ilimlerin çeşitli meselelerinin derinliğine incelenmesine yönelik bir işlev kazandırdığı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Haşiye, Eleştiri, Sadi Çelebi, İbn Kemal Paşa

Criticism as a Characteristic Feature of The Exegetical Hashiya Literature: An Analysıs of Some Criticims Levelled by Sadi Chalabi at Ibn Kamal Pasha

Subject and Purpose: Although it differs according to the approach of the annotator (muhashshi), criticism may be more or less found in almost the entire exegetical hashiya literature. In these works, criticisms are directed against the exegete (mufassir), the previous commentators and annotators or any author who has expressed an opinion on the matter. Being influential among the hashiya literature on al-Baidawi’s tafsir, Anwar alTanzil, the work of Sadi Chalabi can be considered as an important example in this regard. On numerous issues, Sadi Chalabi disagrees with al-Baidawi, other exegetes and annotators. One of the exegetes he criticizes heavily in that work is Ibn Kemal Pasha, his predecessor as Sheikh al-Islam. Criticisms explicitly or implicitly directed to al-Baidawi in Ibn Kemal Pasha’s tafsir are discussed by Sadi Chalabi. The aim of the study is to reach the definitions of how the criticisms in exegetical hashiya literature give these works a function. Method: In the study, texts were analyzed by deskriptive method, the opinions of mufessir and muhashshis were compared and the reasons for the ideas put forward were investigated. Results: Sadi Chalabi's criticisms of Ibn Kemal are, rather than concentrating on a specific point, pertinent to Ibn Kemal exegetical connotations. Explanations offered by Ibn Kemal in various instances including identifying the addressees of the verses, specifying the conceptual content of some wordcs and interpreting a theological issue are deemed inaccurate by Sadi Chalabi. It may be said that while Sadi Chalabi is in some cases right in criticizing Ibn Kemal, at times what Ibn Kemal means is not fully understood. Conclusions: In the final analysis the phenomenon of criticism in the exegetical hashiya literature provides these works with a function oriented towards in-depth study of the miscellaneous issues of other sciences in relation to tafsir as well as the meanings of the verses.

Keywords:

Tafsir, Hashiya, Criticism, Sadi Chalabi, Ibn Kemal Pasha (Kemal-pasha-zada),

PDF

___

Akkuş, Recep. “Şeyhülislâm Sa‘dî Çelebi ve Dâru’l-Kurrası”. Diyânet Dergisi 25/2 (1989), 95-108.
Âlûsî, Şihâbüddîn es-Seyyid el-Bağdâdî. Rûḥu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-‘aẓîm ve’s-seb‘i’l-mes̠ânî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türasi’l-Arabî, ts.
Arıcı, Mustakim. “Bir Biyografinin Yeniden İnşası: Kâdî Beyzâvî, İlişki Ağları ve Eserleri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. 23-103. Ed. Mustakim Arıcı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
Arpa, Enver. “Şeyhülislam Kemal Paşazade ve Tefsir Anlayışı”. Tokat’ta Kur’an Günleri X. Kur’an Sempozyumu: Kur’an ve Eğitim, 12-13 Mayıs 2007. 195-214. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
Bahçeci, Rabia Hacer. İbn Kemal Tefsirinin el-Keşşâf Geleneğindeki Yeri: Dil ve Belâgat İlimleri Çerçevesinde Mukayeseli Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimü’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullâh en-Nemr - Osman Cum‘a Damîriyye - Süleyman Müslim el-Harş. Riyâd: Dâru Taybe, 1411.
Beyzâvî, Kâdî Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî eş-Şâfiî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Thk. Subhî Hasan Hallâk - Muhammed Ahmed el-Atraş. Dımeşk-Beyrut: Dâru’r-reşîd, 1421/2000.
Bikâî, Burhâneddîn Ebü’l-Hasan İbrâhîm b. Ömer. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’lkitâbi’l-İslâmî, ts.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakatü’l-Müfessirin. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
Boyalık, Taha. el-Keşşâf Literatürü -Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi-. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-saḥîḥ. Nşr. Muhibbüddîn el-Hatîb - Muhammed Fuâd Abdülbâkî - Kusay Muhibbüddîn el-Hatîb. Kahire: Mektebetü’s-selefiyye, 1400.
Cevdet Bey. Tefsîr Târîhi. İstanbul: Ahmed Kâmil Matbaası, 1927.
Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Ṣıḥaḥ: Tâcü’l-lüġa ve sıḥaḥu’l-‘Arabiyye. Thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1404/1984.
Çelik, Ersin. “Şeyhülislâm Sa’dî Çelebi ve Kâdî Beyzâvî Hâşiyesinin Değerlendirilmesi”. Kastamonu Üniversitesi II. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Kastamonu’nun Manevi Mimarları- 4-6 Mayıs 2014. 637-651. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2014.
Çelik, Ersin. Şeyhu’l-İslâm Sa‘dî Çelebi ve ‘el-Fevâidü’l-behiyye: Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî’ Adlı Eserinin Tahlili. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
Demir, Ziya. XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006. Ebû Hayyân el-Endelûsî. el-Baḥru’l-muḥît. Nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
Ebussuûd b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’lArabî, ts.
Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabaḳâtü’l-müfessirîn. Thk. Süleymân b. Sâlih Hazzî. Medine: Mektebetü’lulûm ve’l-hikem, 1997/1417.
Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hasan b. Hüseyin. et-Tefsîru’l-kebîr: Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1401/1981.
Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Ḳâmûsü’l-muḥît. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1426/2005.
Gazzî, Necmüddîn Muhammed b. Muhammed. el-Kevâkibü’s-sâira bi-a‘yâni’l-mieti’l-‘âşira. Beyrut: Dâru’lkütübi’l-ilmiye, 1418/1997. Gündüzalp, Sultan Ümmügülsüm. “Atûfî’nin Mir’âtü’t-Te’vîl Adlı Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesinde Beyzâvî’ye Yönelik Eleştirileri”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. 283-316. ed. M. Taha Boyalık - Harun Abacı. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
Habbûş, Mâhir Edîb. “Mukaddime”. Tefsîru İbn Kemâl Paşa. 1/5-167. Mlf. İbn Kemâl. İstanbul: Mektebetü’lirşâd, 1439/2018.
Hafâcî, Şihâbüddîn. Ḥâşiyetü’ş-Şihâb: İnâyetü’l-ḳâḍî ve kifâyetü’r-râḍî ‘alâ Tefsîri’l-Beyḍâvî. Beyrut: Dâru sâdır, ts.
Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘ayn. Thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak el-Endelûsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-azîz. Doha: Vizâretü’l-evkâfi ve’ş-şu‘ûni’l-İslâmiyye, 1428/2007.
İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân er-Rûmî el-Hanefî. Tefsîru İbn Kemâl Paşa. Tahkîk ve ta‘lîk: Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 1439/2018.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl ed-Dımeşkî. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘aẓîm. Thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed v.dğr. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1421/2000.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Ġarîbü’l-Ḳur’ân. Thk. es-Seyyid Ahmed Sakar. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1978.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Celâleddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Kuraşî el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. Beyrut - Dımeşk: el-Mektebü’l-İslâmî, 1404/1984.
İpşirli, Mehmet - Ziya Demir. “Sâdî Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/404-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Karaman, Hayrettin - Mustafa Çağrıcı - İbrahim Kâfi Dönmez - Sadrettin Gümüş. Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
Karaman, Hayrettin - Mustafa Çağrıcı - İbrahim Kâfi Dönmez - Sadrettin Gümüş. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 6. Baskı. Ankara: DİB Yayınları, 2017.
Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullâh Hacı Halîfe. Keşfü’ẓ-ẓünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Beyrut: Dârü ihyâi’ttürâsi’l-Arabî, ts. Kaya, Mehmet. “Müellifi ve Kendisinde Hata Edilen Bir Eser Olarak Cemâleddîn Aksarâyî (ö. 791/188)’nin Hâşiye Ale’l-Keşşâf’ı ve Mutezilî Düşünce sistemi ile Zemahşerî’ye Eleştirileri”. I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu. 507-531. Aksaray: Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayını, 2017.
Kaya, Mesut. Şerh ve Hâşiyeleri Bağlamında el-Keşşâf’ın Tefsirlere Etkileri -Tefsir Tarihine Bibliyografik Bir Katkı- . Ankara: İlahiyat Yayınları, 2015.
Kâzerûnî, Ebü’l-Fazl el-Kuraşî es-Sıddîkî. Ḥâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-Arabiyyeti’l-kübrâ, ts.
Kevâkibî, Muhammed b. Hasan. Ḥâşiye ‘alâ Ḥâşiyeti Sa‘dî Efendi. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, 80.
Kılıç, Mustafa. İbn-i Kemâl Hayatı Tefsire Dair Eserleri ve Tefsirindeki Metodu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1981.
Kurt, Muhammet Sacit. Mu‘tezile’ye Karşı Bir Ehl-i Sünnet Müdafi‘i -et Tîbî’nin (743/1343) ‘Futûhu’l-Gayb’ Adlı el-Keşşâf Haşiyesi ve Eserinde ez-Zemahşerî’ye (538/1144) Yönelttiği Eleştiriler-. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2018.
Celil Kiraz, “Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin Beyzâvî’ye Yönelik Eleştirileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006), 319-367.
Kiraz, Celil. “Envârü’t-Tenzîl Eleştirileri ve Tahlili”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. 659-705. Ed. Mustakim Arıcı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
Konevî, İsâmüddîn İsmâîl b. Muhammed el-Hanefî. Ḥâşiyetü’l-Ḳonevî ‘alâ Tefsîri’l-İmâmi’l-Beyḍâvî ve me‘ahû Ḥâşiyetü İbni’t-Temcîd. Nşr. Abdullâh Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi‘ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1427/2006.
Leknevî, Abdülhay el-Hindî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Tashih ve ta‘lîk: Muhammed Bedreddîn Ebû Firâs en-Na‘sânî. Kahire: Matbaatü’s-saâde, 1324.
Maden, Şükrü. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Hâşiyeciliğin Önemi -Şeyhülislam Sa’dî Çelebi’nin (ö. 945/1539) Hâşiye-i Sûre-i Mülk ‘ale’l-Kâdî el-Beyzâvî İsimli Hâşiyesi Örneğinde Bir Değerlendirme-”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. 2/57-89. Ed. Bilal Gökkır v.dğr. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2013.
Maden, Şükrü. “Şeyhzâde Muhyiddin Kocevî’nin Beyzâvî’ye Eleştirilerinin Değerlendirilmesi”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 4/1 (2020), 33-55.
Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul İSAM Yayınları, 2015. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. Thk. Ahmet Vanlıoğlu v.dğr., mürâcaa: Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-mîzân, 2005-2007.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn. Nşr. es-Seyyid Abdülmaksûd b. Abdirrahîm. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
Memük, Yusuf. Taşköprîzâde’nin Kemalpaşazâde’ye Yönelttiği Eleştiriler: Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Keşşâf li’l-Cürcânî Bağlamında. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Muḳâtil b. Süleymân. Thk. Abdurrahmân Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1423/2002.
Müstakimzâde, Süleymân Sa‘deddîn Efendi. Devḥatü'l-meşâyiḫ. İstanbul, ts.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve haḳâiḳu’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’lkelimi’t-tayyib, 1419/1998.
Nüveyhiz, Âdil. Mu‘cemü’l-müfessirîn min ṣadri’l-İslâm hatta’l-aṣri’l-ḥâḍır. Beyrut: Müessesetü Nuveyhizi'sSekafiyye, 1403/1983.
Polat, Fethi Ahmet. İslâm Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler: Mu‘tezilî Zemahşerî’ye Eş‘arî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
Râgıb el-Isfehânî, Ebü’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed
Seyyid Geylânî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, ts.