Türkiye Türkçesi ağızlarında birden(bire)lik / ansızlık bildiren sözler

Türkiye Türkçesi ağızlarının söz varlığı içinde, aynı kavram alanına sahip çok sayıda söz vardır. Bu sözlerin belirlenmesi, Türk dilinin ifade gücünün ortaya konma-sı ve standart Türkçenin etkisi altında erimeye yüz tutan ağızlardaki söz varlığının kategorik olarak kayıt altına alınması açısından önemlidir. Bu çalışmada, ulaşılan kaynaklardan hareketle, Türkiye Türkçesi ağızlarında, anlamı veya anlam birimcik-lerinden biri; birden, birdenbire, ansızın, aniden, ani, bir anda gibi ifadelerle kod-lanmış sözler belirlenmeye çalışılmıştır. Taramalar sonucunda, bu özellikte toplam beş yüz bir söz tespit edilmiş, büyük çoğunluğu ses yansımalı ve türevdeş olan bu sözler, görev ve yapılarına göre sınıflandırılmıştır. Yapılan sınıflandırmaya göre, sözlerin % 64.07’sinin zarf, % 28.34’ünün fiil, % 6.98’inin ad veya adlaşmış sıfat, % 0,5’inin ünlem görevinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Yine bu sözlerin; % 72,05’nin türemiş, % 14,77’sinin birleşik yapıda, % 7,18’inin kök halinde, % 5,78’nin ikileme, % 0,19’unun cümle kuruluşunda olduğu saptanmıştır.

The statements indicating suddenness / instantness in the dialects of Turkey Turkish

There exist many statements with the same field of concept in the vocabu-lary of the dialects of Turkish. Determination of these statements is of great impor-tance in terms of revealing the power of expression of the Turkish Language and of categorically recording the vocabulary of the dialects fading into oblivion under the effect of the standard Turkish. In the present study, it was aimed to determine the statements meanings or an alloseme of which are coded with the expressions such as “birden, birdenbire, ansızın, aniden, ani, bir anda” in the dialects of Turkish based on the sources found. Based on scans conducted, five hundred one statements were found of such quality. These statements most of which are sound imitative and derivative are classified according to their roles and natures. Based on the classifi-cation made, it was determined that 64.07% of the statements are used as an ad-verb, 28.34% are used as a verb, 6.98% are used as a name or a nominalized adjec-tive while 0.5% are used as an exclamation. It was also determined that 72.05% of these statements are derived, 14.77% of them are compounds, 7.18% of them are radical, 5.78% of them are reduplications while 0.19% of them are used in a sen-tence structure.

PDF

___

Aksoy, Ö. A. (1946). (GA) Gaziantep Ağzı III, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul.
Aydın, M. (2002).Aybastı Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Boz, E. (2002). Afyon Merkez Ağzı (Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük), Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Afyon.
Buran, A. (1997). Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1994). (ADÜM) Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1994).Anadolu Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1994).Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1994). Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1995). (DİAT) Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1995). (GDİAD) Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1995). (OAAD) Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Caferoğlu, A. (1995). Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Dallı, H. (1991). Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Demir, N. (2001). Ordu İli ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
(DS) Derleme Sözlüğü C.I-II-III-IV-V-VI-VII-VIII-IX-X-XI-XII ((1993), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Eren, E. (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Erten, M. (1994). (DA) Diyarbakır Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gemalmaz, E. (1995). (EİAD) Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Di-zinler), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülensoy, T. ve Buran, A. (1994). Elazığ Yöresi Ağızlarından Derlemeler I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülseren, C. (2000). (MİA) Malatya İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-Metinler- Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Günay, T. (2003). (RİA) Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kılıç, M. (2008). (KMA) Kahramanmaraş Merkez Ağzı, Ukde Kitaplığı, Maraş.
Kurudayıoğlu, M. ve Karadağ, Ö. (2005). “Kelime Hazinesi Çalışmaları Açısından Ke-lime Kavramı Üzerine Bir Değerlendirme”, GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2: 293-307.
Nakiboğlu, S. H. (2001). Adıyaman ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük-İndeks), Hamle Gazete ve Matbaacılık, Niğde.
Olcay, S. (1995). (EA) Erzurum Ağzı (İnceleme-Derleme-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Olcay, S. (1995). Doğu Trakya Yerli Ağzı (İnceleme-Derleme-Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Olcay, S.; Ercilasun, A. B.; Aslan, E. (1998). (AKD) Arpaçay Köylerinden Derlemeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Özçelik, S. (1997). Urfa Merkez Ağzı (İnceleme, Metinler, Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Özçelik, S. ve Boz, E. (2001). Diyarbakır İli Çüngüş ve Çermik Yöresi Ağzı (Dil İncelemesi, Metinler, Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Pehlivan, S. Ş. (1993). (AAAD) Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler (İnceleme-Derlemeler-Sözlük), Ön-Mat A.Ş., Bursa.
Sağır, M. (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Yıldırım, F. (2006). (AOİA) Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları II (Metinler-Sözlük-Dizinler), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Zülfikar, H. (1995). (TSYK) Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler (İnceleme-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Diğer Kaynaklar
Aksan, D. (2006). Türkçenin Zenginlikleri, İncelikleri, Bilgi Yayınevi, Ankara.
Ayverdi, İ. (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul.
Başkan, Ö. (2003). Bildirişim (İnsan-Dil ve Ötesi), Multilingual Yayınları, İstanbul.
Ergin, M. (1985). Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü A-N, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülensoy, T. ve Alkaya, E. (2003). Türkiye Türkçesi Ağızları Bibliyografyası, Akçağ Yayınları Ankara.
Hatipoğlu, V. (1972). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kurul (2005). Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Nişanyan, S. (2004). Sözlerin Soyağacı (Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü), Adam Yayınları, İstanbul.
Üstünova, K. (2008). Türkiye Türkçesi Ad İşletimi, Kesit Yayınları, İstanbul.
Vardar, B. vd. (1998). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi, İstanbul.
http://tdkterim.gov.tr (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü)
http://www.nisanyansozluk.com