Yeni Bir Demografik Hareketlilik Dönemi Olarak Birinci Dünya Savaşı'nın Sonu: Kayseri 1918-1920

Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu için çok büyük bir demografik altüst oluşanlamına gelmiştir. Savaş sırasında, çok sayıda Osmanlı Ermenisi ile Rum ahalinin birkısmı tehcir edilmişti. Diğer yandan, İmparatorluğun doğu sınırlarındaki Rus işgalinedeniyle bölge halkı Anadolu içlerine göç etmek zorunda kalmış, dolayısıyla nüfusiçindeki mülteci sayısı önemli miktarlarda artmıştı. Bahsi geçen büyük demografikhareketler, Birinci Dünya Savaşının bitişiyle birlikte bir anlamda nitelik değiştirdi vezikredilen gruplardan hayatta kalanlar savaş öncesi yaşamakta oldukları vilayet vesancaklara doğru geri dönüş yoluna çıktılar. Osmanlı İmparatorluğunun Birinci DünyaSavaşından yenik çıkacağının kesinleşmesi ile Osmanlı Hükümeti 1918 yılı Ekim ayındanitibaren tehcire uğrayan Ermenilerin ve Rumların geri dönüşüne izin vermek durumundakalmış ve bu iznin ardından tehcir edilen ahali memleketlerine geri dönmeye başlamıştır.Bu durum pek çok bölge açısından iki taraflı nüfus hareketi anlamına geliyordu. Yani,bir yandan bir bölgeye tehcir edilmiş ahali kendi memleketlerine dönüş için oradanayrılırken, o bölgeden tehcir edilmiş Ermeniler ve Rumlar ise geri geliyorlardı. Ancakbelirtilmesi gerekir ki, tehcir edilmiş kişilerin geri dönüşü Birinci Dünya Savaşı sonrasımeydana gelen tek nüfus hareketi değildi. Savaş sonrası pek çok bölgede artanasayişsizlik nedeniyle, Anadolunun iç kesimlerinden İstanbul, İzmir ve Adana gibibüyük sahil şehirlerine kaçış şeklinde başka bir nüfus hareketi daha yaşanmaktaydı.Şöyle ki; Ermeniler üzerindeki seyahat yasaklarının kaldırılmasının ardından hem tehciredilmeyip yerlerinde bırakılmış olan Ermeniler hem de tehcirden geri dönenler Anadoluiçlerinden kaçmaya başlamıştır. Bu süreçte Adana, göçün yöneldiği önemli bir merkezhaline gelmişti. Ermeniler Adanada yoğunlaşmaya çalışırken, Osmanlı Hükümeti sözkonusu yoğunlaşmayı engellemeye çalışmıştır. Süreç bir yandan da Müslümanlar veErmeniler arasında artan toplumsal gerginlikler ve çatışmalar anlamına gelmiştir. BirinciDünya Savaşı sırasında Rusya tarafından işgal edilen Osmanlı topraklarından iç bölgeleregöç etmek zorunda kalan Şark Mültecileri de Rusya ile imzalanan ateşkes anlaşmasısonrası kendi topraklarına dönüş için harekete geçmişlerdir. Şark Mültecilerinin geridönüşü de önemli bir nüfus hareketi yaratmıştır. Görüldüğü üzere, Birinci Dünya Savaşısonrası dönem de tıpkı savaş dönemi gibi çok ciddi bir demografik dönüşüm dönemiydi.Bu makale, Birinci Dünya Savaşı ertesinde meydana gelen demografik hareketliliğin birOsmanlı kentinde, Kayseri Sancağında nasıl şekillendiğini analiz etmeye çalışacaktır.Böylesi bir inceleme tarih yazıcılığında şimdiye kadar yeterli düzeyde incelenmemiş birdönemi irdeleyerek, o dönemin bir sancağında nüfus kompozisyonuna odaklanacaktır.Üstelik nüfus kompozisyonundaki değişikliklerin çok özel bir dönemde, OsmanlıdanCumhuriyete geçiş döneminde gerçekleştiği de gözden kaçırılmamalıdır. Bu çalışmaiçin kullanılan başlıca kaynaklar, Osmanlı arşiv belgeleri, özellikle de taşradan Dâhiliye Nezaretine gönderilen şifreli yazışmalar olacaktır. Bunlara ek olarak yabancı devletarşivlerinden de istifade edilerek Kayseri Sancağında Birinci Dünya Savaşı sonrasımeydana gelen nüfus hareketleri incelenecektir.

The End of World War I as a Period of New Demographic Mobility: Kayseri 1918-1920

Abstract World War I meant a serious demographic upheaval for the Ottoman lands. Most ofthe Ottoman Armenians and also a part of Greek population were deported during thewar. Besides, the population living in the eastern border regions was forced to migrateto inner Anatolia because of the Russian advance in the Ottoman lands. This greatdemographic mobility took another form with the end of World War I since the survivingpeoples among the mentioned groups began to return to the district governoratesand provinces where they had been living before the war. By 1918, the official policyregarding the deportation was changed in the face of the Ottoman defeat in the war,and the Ottoman government gave permission for Armenian and Greek deporteesto return in October 1918. With the permission of the government, the survivingdeportees began to return to their homelands. It meant a two-sided populationmovement for many of the localities. On the one side, the deportees in a locality leftthere for her/his homeland, and also the returnees began to come to that locality.However, the end of World War I not only led to the return of the deportees, but italso brought the rise of insecurity in many localities. The insecurity problems triggeredanother wave of migration from the localities towards big coastal cities such as Istanbul,Smyrna and Adana. The Armenian population who had not been deported and thereturnees began to flight from inner Anatolia after the permission for the free travel ofArmenians. Adana became a center of migration during this process. While Armenianstried to gather in the city, the Ottoman government tried to prevent the Armenianmigration to Adana. This process also meant the rise of tensions and conflicts betweenthe Muslims and Armenians. The eastern refugees who migrated to inner Anatoliaas a result of Russian occupation in the eastern border lands of the Ottoman Empirealso began to return to their lands with the signing of ceasefire agreement betweenRussia and the Ottoman Empire. They became a part of the demographic movementof the post-World War I period. This article aims to analyze the demographic mobilityduring the return process in an Ottoman locality, the district governorate of Kayseri. Byevaluating this process which has not been evaluated in the historiography until now, itwill show the impact of post-World War I period in the demographic transformation ofa locality from the Ottoman to Republican era. The main sources are documents fromthe Ottoman Archives, especially the coded telegrams sent from the localities to theMinistry of Interior. In addition, foreign archival documents are utilized in the analysisof post-war population movements in the district governorate of Kayseri.

PDF

___

Adanır F ve Kaiser H (2009). Göç, Sürgün ve Ulusun İnşası: Osmanlı İmparatorluğu Örneği. Toplumsal Tarih, 186, 18-27. Akçam T (2012). The Young Turks Crime against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press. Atnur İ E (1994). Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden İskanı Meselesi. Atatürk Yolu, 4(14), 121-139. Bağcı N (2013). An Analysis of Inter-Communal Conflicts in Cilicia During the Independence War Years 1918-1922. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. Bardakçı M (2008). Talat Paşanın Evrak-ı Metrukesi, Sadrazam Talat Paşanın Özel Arşivinde Bulunan Ermeni Tehciri Konusundaki Belgeler ve Hususi Yazışmalar. İstanbul: Everest. Bilgi N (2010). Osmanlı Devletinin 1917 Yılı Yabancı Nüfusu. Tarih İncelemeleri Dergisi, 25(1), 101-146. Çağlar G (1997). Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Eski Yerlerine İadeleri. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, 24, 89-103. Çelik K (1999). Milli Mücadelede Adana ve Havalisi (1918-1922). Ankara: TTK. Çiçek K (2005). Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917. Ankara: TTK. Dündar F (2001). İttihat ve Terakkinin Müslümanları İskan Politikası (1913-1918). İstanbul: İletişim Yayınları. Dündar F (2008). Modern Türkiyenin Şifresi, İttihat ve Terakkinin Etnisite Mühendisliği. İstanbul: İletişim Yayınları. Dündar F (2013). Kahir Ekseriyet: Ermeni Nüfus Meselesi (1878-1923). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Efiloğlu A (2011). Fuat Dündarın Tehcire Gereken ve Hak Ettiği Anlamı Veren Kitabı: Modern Türkiyenin Şifresi. İçinde: E Balta et al. (der), Yücel Dağlı Anısına geldi Yücel, gitti Yücel. Bir nefes gibi, İstanbul: Turkuaz Yayınları, 177-200. Ekmekçioğlu L (2012). A Climate for Abduction, a Climate for Redemption: the Politics of Inclusion during and after the Armenian Genocide. Comparative Studies in Society and History, 55(3), 522-553. Günaydın A (2007). The Return and Resettlement of the Relocated Armenians (1918- 1920). (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Middle East Technical University. İpek N (2006). İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler. Trabzon: Serander. Karpat K H (1985). Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics. Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Kars Z (1993). Milli Mücadelede Kayseri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Kevorkian R H ve Paboudjian P B (2012). 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık. McCarthy J (2001). The Ottoman Peoples and the End of Empire. London: Arnold. Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 2, İçtima Senesi.4, 41. İnikad (24 Mart 1334/24 Mart 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 21. İnikad (5 Kanunuevvel 1334/5 Aralık 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 22. İnikad (7 Kanunuevvel 1334/7 Aralık 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 24. İnikad (11 Kanunuevvel 1334/11 Aralık 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 25. İnikad (12 Kanunuevvel 1334/12 Aralık 1918). Moumdjian G K. Cilicia Under French Mandate, 1918-1921. http://www.armenian- history.com/Nyuter/HISTORY/G_Moumdjian/Garabet_M_Cilicia_under_French_ mandater_1918_1921.htm. Son erişim tarihi, 09.03.2015. Nuri H (1922). Türkiyenin Sıhhi İçtimai Coğrafyası, Kayseri Sancağı. Ankara: Öğüd Matbaası. Öğün T (2004). Unutulmuş Bir Göç Trajedisi, Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923). Ankara: Babil Yayıncılık. Özdemir H ve Sarınay Y (der) (2007). Türk-Ermeni İhtilafı Belgeler (Turkish-Armenian Conflict Documents). Ankara: TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları. Özdemir H vd. (2004). Ermeniler: Sürgün ve Göç. Ankara: TTK. Sarafian A (2011). Talaat Pashas Report on the Armenian Genocide. London: Gomidas Institute. Selvi H (2004). Birinci Dünya Savaşından Lozana Ermeni Sorunu. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü. Karpat K H (1985). Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics. Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Kars Z (1993). Milli Mücadelede Kayseri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Kevorkian R H ve Paboudjian P B (2012). 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık. McCarthy J (2001). The Ottoman Peoples and the End of Empire. London: Arnold. Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 2, İçtima Senesi.4, 41. İnikad (24 Mart 1334/24 Mart 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 21. İnikad (5 Kanunuevvel 1334/5 Aralık 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 22. İnikad (7 Kanunuevvel 1334/7 Aralık 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 24. İnikad (11 Kanunuevvel 1334/11 Aralık 1918). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre. 3, Cilt. 1, İçtima Senesi.5, 25. İnikad (12 Kanunuevvel 1334/12 Aralık 1918). Moumdjian G K. Cilicia Under French Mandate, 1918-1921. http://www.armenian- history.com/Nyuter/HISTORY/G_Moumdjian/Garabet_M_Cilicia_under_French_ mandater_1918_1921.htm. Son erişim tarihi, 09.03.2015. Nuri H (1922). Türkiyenin Sıhhi İçtimai Coğrafyası, Kayseri Sancağı. Ankara: Öğüd Matbaası. Öğün T (2004). Unutulmuş Bir Göç Trajedisi, Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923). Ankara: Babil Yayıncılık. Özdemir H ve Sarınay Y (der) (2007). Türk-Ermeni İhtilafı Belgeler (Turkish-Armenian Conflict Documents). Ankara: TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları. Özdemir H vd. (2004). Ermeniler: Sürgün ve Göç. Ankara: TTK. Sarafian A (2011). Talaat Pashas Report on the Armenian Genocide. London: Gomidas Institute. Selvi H (2004). Birinci Dünya Savaşından Lozana Ermeni Sorunu. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü.