12049

225Kılıç Akoğlan N (2022). Türkiye’de 1950’li Yıllarda Tüketim Kültürünün Gelişiminin Politik Bağlamları Üzerine Bir Okuma. Mülkiye Dergisi, 46(1), 225-249. Türkiye’de 1950’li Yıllarda Tüketim Kültürünün Gelişiminin Politik Bağlamları Üzerine Bir Okuma

Bu çalışma kapitalist üretimdeki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan ve şekillenen, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde ABD’den dünyaya yayılan tüketim kültürünün Türkiye’deki gelişiminin politik bağlamlarını ele almaktadır. Çalışmanın tüketim kültürünün gelişimine dair perspektifi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası kapitalist sistemin geldiği aşama ile Türkiye’nin sosyo-politik durumunun ve küresel kapitalizme eklemlenme sürecinin iç içe geçmiş haline işaret etmektedir. Bu analiz, Türkiye’de tüketim kültürünün gelişme sürecinin iç ve dış politik bağlamlarını bir arada okuma amacındadır. Tüketim kültürü olgusunun tarihsel ortaya çıkışı, kapitalist üretim tarzındaki gelişmeler ve belirli bir sosyal yaşam biçiminin sonucudur. Türkiye’de tüketim kültürü, bir üretim tarzı ve birikim rejimi olarak kapitalizmin gelişim aşamalarının sonucunda değil, uluslararası etkileşimler ve iktisat politikaları yoluyla gelişmiştir. Dolayısıyla Türkiye’de tüketim kültürü olgusunun gelişimini anlamak için politik bağlamları üzerine odaklanmak gerekir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, 1950’li yıllarda Türkiye’de tüketim kültürünün gelişiminin politik bağlamları üzerine eleştirel bir değerlendirme sunmaktır. Türkiye’de 1950’li yıllarda tüketim kültürünün gelişiminin ana politik bağlamını, İkinci Dünya Savaşı sonrası yeni uluslararası ekonomik düzen içerisinde kapitalist blokta konumlanan Türkiye’ye biçilen rolün, tarım ürünleri üreticisi olmanın yanı sıra Amerikan ürünlerinin tüketicisi olma hali oluşturur. Türkiye’de tüketim kültürünün İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde özellikle 1950’li yıllarda hızlı gelişim göstermesinin iç politik bağlamının temel ekseni 19. yüzyıldan itibaren başlayan modernleşme sürecinde bulunabilir. Tüketim kültürünün gelişiminin politik bağlamlarından bir diğerini de kalkınma perspektifinin değişiminde gözlemlemek mümkündür. Amerikan hegemonyası etkisindeki bu anlayışa göre kalkınmaya refah artışıyla erişilebilir. 1950’li yıllardaki hâkim söz konusu kalkınma anlayışı aynı zamanda, Amerikan mallarının küresel ölçekte dolaşımının ön koşulu olarak tüketim kültürünün yayılmasını sağlayan etkenlerden biridir. Bu genel çerçevede, çalışmanın ilk kısmında tüketim kültürü olgusunun tarihsel gelişimi ele alınacaktır. İkinci kısımda, Amerika’da tüketimciliğin gelişimi ve tüketim kültürünün dünyaya yayılması sürecine değinilecektir. Üçüncü kısımda, tüketim kültürünün Türkiye’de gelişiminin tarihsel kökenleri modernleşme tecrübesi ve kalkınma anlayışı üzerinden tartışılacaktır. Dördüncü kısımda ise 1950’li yıllarda kalkınma anlayışının tüketim kültürüne dair sonuçlarına ve tüketicileşme sürecine odaklanılacaktır.

A Reading on the Political Contexts of Development of Consumer Culture in Turkey in the 1950s

This study elaborates political context of the consumer culture in Turkey, emerged and shaped depending on the developments in the capitalist mode of production and spreading to the world from the US at post-Second World War period. The perspective of the study on emerging consumer culture focuses on both the socio-political situation in Turkey and Turkey’s process of articulating global capitalism and the post Second World War stage of international capitalist system. The purpose of the analysis is to review both internal and external political context of the process of consumer culture in Turkey. The emergence of consumer culture phenomenon historically is one of the results of a particular social lifestyle and the developments in the capitalist mode of production. Development of consumer culture in Turkey was not directly because of stages of capitalism as both accumulation and mode of production regime but mostly through the international interactions and economic policies. In order to understand emergence of consumer culture in Turkey, we need to focus on political context. In this context, the aim of this study is to provide an analysis of Turkey’s political context and emergence of consumer culture in the 1950s. The role attributed to Turkey located in capitalist block in post-Second World War era as agricultural products exporter and as a consumer of American products can be seen as a main political ground. Basic axis to internal context of the growing consumer culture during in this period can be found in the 19th century modernization process. Changing agendas of development perspective can be seen as another political context. The new agendas of development perspective influenced by American hegemony, put welfare increase as the main path to reach development aims. This development perspective is one of the factors that make possible the consumer culture growth as a precondition for the global circulation of American goods. Within that basic framework, the historical development of consumer culture phenomenon will be discussed in the first part of article. Development of consumerism in the United States and the process of global spread of consumerism will be addressed in second part. In the following part, the historical roots of consumer culture in Turkey will be discussed through understanding of cultural modernization and development. The consequences of the development perspective regarding the consumer culture in the 1950s will be focused in the fourth part of the study.

PDF

___

Adorno T W (2011). Kültür Endüstrisi Kültür Yönetimi. Çev. N Ülner vd., 6. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Alkan M Ö (2016). Soğuk Savaş’ın Toplumsal, Kültürel ve Günlük Hayatı İnşa Edilirken... İçinde: M K Kaynar (der), Türkiye’nin 1950’li Yılları, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 591-617.
Atılgan G (2016). 1950-1960 Tarımsal Kapitalizmin Sancağı Altında. İçinde: G Atılgan vd. (der), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat, 2. Baskı, İstanbul: Yordam Kitap, 395-520.
Baechler J (1994). Kapitalizmin Kökenleri. Çev. M A Kılıçbay, 2. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Baudrillard J (2017). Tüketim Toplumu: Söylenceleri Yapıları. Çev. N Tutal ve F Keskin, 9. Baskı, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Beaud M (2003). Kapitalizmin Tarihi. Çev. F Başkaya, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
Belge M (1983). Türkiye’de Günlük Hayat. İçinde: Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 836-860.
Berger A A (2012). Kültür Eleştirisi: Kültürel Kavramlara Giriş. Çev. Ö Emir, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Berkes N (1975). Türk Düşününde Batı Sorunu. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Biçer Ö (2006). Yanılsamalar Alanı Olarak Tüketim Toplumu. İçinde: D Yılmaz vd. (der), Yapıcılar Türkü Söylüyor I: Kapitalizmi Anlamak, Ankara: Dipnot Yayınları, 333-347.
Bocock R (1997). Tüketim. Çev. İ Kutluk, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
Bora T (2004). Türkiye’de Siyasi İdeolojilerde ABD/Amerika İmgesi: Amerika: En “Batı” ve “Başka” Batı. İçinde: U Kocabaşoğlu (der), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Modernleşme ve Batıcılık, Cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 147-169.
Bora T (2016). Adnan Menderes. İçinde: M K Kaynar (der), Türkiye’nin 1950’li Yılları, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 331-347.
Boratav K (2015). Türkiye İktisat Tarihi (1908-2009). 21. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Cantek L (2008). Cumhuriyetin Büluğ Çağı: Gündelik Yaşama Dair Tartışmalar (1945- 1950). İstanbul: İletişim Yayınları.
Clark G (2013). Fukaralığa Veda: Dünyanın Kısa İktisadi Tarihi. Çev. E Demircioğlu, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Cohen L (2004). A Consumers’ Republic: The Politics of Mass Comsumption in Postwar America. Journal of Consumer Research, 31 (1), 236-239.
Çavdar T (2003). Türkiye Ekonomisi Tarihi (1900-1960). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Çiftçi K (2010). Tarih, Kimlik ve Eleştirel Kuram Bağlamında Türk Dış Politikası. Ankara: Siyasal Kitabevi.
Demirel T (2011). Türkiye’nin Uzun On Yılı: Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Divitçioğlu S (1971). Marksist “Üretim Tarzı” Kavramı: Devlet ve Artık-Değer (İki Deneme). İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi.
Douglas M ve Isherwood B (1999). Tüketimin Antropolojisi. Çev. E A Aytekin. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
Dowd D (2013). Kapitalizm ve Kapitalizmin İktisadı: Eleştirel Bir Tarih. Çev. C Gerçek, 2. Baskı, İstanbul: Yordam Kitap.
Ercan F (2013). Toplumlar ve Ekonomiler. 7. Baskı, İstanbul: Bağlam Yayınları.
Erdoğan İ ve Alemdar K (2002). Öteki Kuram: Kitle İletişimine Yaklaşımların Tarihsel ve Eleştirel Bir Değerlendirmesi. Ankara: ERK.
Fülberth G (2010). Kapitalizmin Kısa Tarihi. Çev. S Usta, İstanbul: Yordam Kitap. Ger G ve Belk R (1996). I’d like to buy the world a coke: consumptionscapes of the ‘less affluent world’. Journal of Consumer Policy, 19, 271-304.
Gündüz M ve Gündüz F (2002). Yurttaşlık Bilinci. Ankara: Anı Yayıncılık. Işıklı A (2004). Tüketim Kültürü. Varlık, s. 1161.
Kaynar M K (2016). Türkiye’nin 1950’li Yılları. 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyder Ç (1983). İktisadi Gelişmenin Evreleri. İçinde: Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul: İletişim Yayınları.
Kılıçbay A (1984). Türk Ekonomisi: Modeller, Politikalar, Stratejiler. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Kılıçbay M A (1994). Sunuş. İçinde: J Baechler, Kapitalizmin Kökenleri. Çev. M A Kılıçbay, 2. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 7-11.
Kızılçelik S (2008). Frankfurt Okulu. 2. Baskı, Ankara: Anı Yayıncılık.
Kongar E (1983). Kültür Üzerine. 2. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Kongar E (2006). 21. Yüzyılda Türkiye: 2000’li yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı. 37. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Küçükkülahlı S (2018). 1950-1960 Dönemi İktisat Politikalarının Toplumsal Hayata Etkileri. (Basılmamış Doktora Tezi). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
Lewis B (2008). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çev. B B Turna, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
Mardin Ş (2009). Türk Modernleşmesi. 19. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Marx K (2011). Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı. Çev. S Belli. 7. Baskı, Ankara: Sol Yayınları.
Metinsoy M (2016). İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye: Gündelik Yaşamda Devlet ve Toplum. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Neziroğlu İ ve Yılmaz T (2013). Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri. Cilt 2. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları.
Örnek C (2015). Türkiye’nin Soğuk Savaş Düşünce Hayatı: Antikomünizm ve Amerikan Etkisi. İstanbul: Can Sanat Yayınları.
Özcan F C (2016). Ellili Yıllarda Türkiye Ekonomisi. İçinde: M K Kaynar (der), Türkiye’nin 1950’li Yılları, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 39-67.
Özer İ (2015). Demokrat Parti Dönemi Siyasal ve Sosyal Hayat. İstanbul: İskenderiye Kitap.
Özkazanç A (2007). Siyaset Sosyolojisi Yazıları: Yeni Sağ ve Sonrası. Ankara: Dipnot Yayınları. Öztan G G (2011). Türkiye’de Çocukluğun Politik İnşası. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Pamuk Ş (2014). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi: Büyüme, Kurumlar ve Bölüşüm. 4. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Pierson C (2000). Modern Devlet. Çev. D Hattatoğlu, İstanbul: Çiviyazıları.
Slattery M (2014). Sosyolojide Temel Fikirler. 6. Baskı, İstanbul: Sentez Yayıncılık.
Storey J (2000). Popüler Kültür Çalışmaları: Kuramlar ve Metodlar. Çev. K Karaşahin, İstanbul: Babil Yayınları.
Taymaz E (1993). Kriz ve Teknoloji. Toplum ve Bilim, (56-61), 5-41.
Tezel Y S (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). 5. Baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Tunç S (2014). Hayat’ın Yıldızları: 1950’lerin Türkiye’sinde Tüketim Kültürü, Futbol ve Şöhret. Toplum ve Bilim, 130, 137-154.
Tunç-Yaşar F (2016). Alafranga Halleri: Geç Osmanlı’da Adab-ı Muaşeret. İstanbul: Küre Yayınları.
Tomlinson J (1999). Kültürel Emperyalizm: Eleştirel Bir Giriş. Çev. E Zeybekoğlu, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Topak O (2012). Refah Devleti ve Kapitalizm: 2000’li yıllarda Türkiye’de Refah Devleti. İstanbul: İletişim Yayınları.
Touraine A (2004). Modernliğin Eleştirisi. Çev. H Tufan, 5. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
Türkay M (2009). Sermaye Birikimi, Kalkınma, Azgelişmişlik: Türkiye Üzerine Notlar. İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı.
Ülgener S F (2006). Gösteriş Maksadiyle İstihlak Meselesi ve Türkiye’nin İktisadi Gelişme ve Kalkınmasındaki Zararlı Tesirleri, İçinde: A G Sayar(der), Makaleler, İstanbul: Derin Yayınları, 186-191.
Ünsaldı L (2014). Bir Ekonomizm Eleştirisi: Türkiye’de Kalkınma Fikri. Ankara: Heretik Yayıncılık.
Yaman-Öztürk M (2006). Kapitalizmde Krizler: Dünden Bugüne. İçinde: D Yılmaz vd., Yapıcılar Türkü Söylüyor I: Kapitalizmi Anlamak Ankara: Dipnot Yayınları, 101-145.
Zengingönül O (2012). Küresel Put: Tüketim Ekonomisi, Yeni Sapkınlık: Sosyal Bilinç. Ankara: Nobel Kitap.
Zorlu A (2016). Üretim Kapitalizminden Tüketim Kapitalizmine Üretim ve Tüketim Teorileri. Ankara: Altınordu Yayınları.