TÜRK VE MOĞOL KÜLTÜRÜNÜN TARİHSEL PAYDASI: DOKUZ SAYISI

Yüzlerce yıllık kader birliğine sahip Türklerin ve Moğolların, gerek devlet geleneği ve gerekse sosyal yaşama dair çok sayıda ortak motifi paylaştıkları görülür. Dokuz sayısı, iki milletin ortak kültür motifleri arasında öne çıkan önemli bir semboldür. Dokuz sayısına dair ilk bilgiler Altay yaratılış efsaneleri içinde geçmektedir. Ortak soy birliğine de vurgu yapan ve bir vesile ile Oğuz Han ve Cengiz Han’ı birbirine bağlayan destansı anlatılarda da yine dokuz sayısına çok sayıda atıf yapıldığı görülmektedir. Orta Asya başta olmak üzere, dünya tarihinin akışına yön veren Türklerin ve Moğolların eski kültürlerine ait motifleri, zaman içinde dâhil oldukları inanç sistemlerine de taşıdıkları anlaşılmaktadır. Nitekim dokuz sayısı, Türkistan bölgesinde yoğun şekilde gelişme gösteren Tasavvuf kültürüne de geçerek, verilen edebî ürünlerde kendini göstermiştir. Tarihleri, Cengiz Han ile adeta yeniden yazılan Moğolların, dokuz sayısını kutsiyet sembolü olarak kullandıklarına dair çok sayıda kaynak mevcuttur. Bu eserlerde, daha çok Cengiz Han ile özdeşleşen dokuz sayısının, Timur devrine ait kaynaklarda da yine Timur’a atfen kullanıldığı görülür. Benzer yazım gelenekleriyle ortaya çıkan edebî ve tarihsel kaynaklarda da aynı tutumun izlendiği anlaşılmaktadır. Bu makalede, inanç eksenli ortaklığın yansıması olarak öne çıkan ve sembolik olmakla birlikte birer kültür motifi özelliği bulunan dokuz sayısının mitolojik, edebî ve tarihsel kaynaklar içindeki kullanımını, Orta Asya ve yakın çevresi özelinde inceledik.

Anahtar Kelimeler:

dokuz sayısı, motif, ortak kültür, Türk ve Moğol tarihi, Orta Asya

PDF

___

Aça, M. (2017). Sibirya halk anlatılarının “ölüler ülkesi”nin insanları ile İslamî anlatıların cehennem azabı çeken insanları arasında bir karşılaştırma. TÜBAR, XLI, 11-24.
Alaaddin Ata Melik Cüveynî (2013). Tarih-i cihan güşa. (çev.: Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Alinge, C. (1967). Moğol kanunları. (çev.: Coşkun Üçok), Ankara: Sevinç Matbaası.
Altan Topçi (2008). (çev.: Tuncer Gülensoy), Ankara: Kültür Ajans Yayınevi.
Arvas, A. (2009). Dede Korkut destanı ve Kıpçak sahası epik destan geleneği. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Ayan, E. (2015). Plano Carpini’nin Moğolistan seyahatnamesi. (1245-1247), Ankara: Gece Kitaplığı.
Aydın, E. (2007). Şine Usu yazıtı. Çorum: Karam Yayınları.
Butanayev, V. Y. (2019). Geleneksel Hongoray şamanlığı. (çev.: Abdülselam Arvas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Campbell, J. (1994). Yaratıcı mitoloji (Tanrı’nın maskeleri). (çev.: Kudret Emiroğlu). Ankara: İmge Kitabevi.
Campbell, J. (1995). İlkel mitoloji (Tanrı’nın maskeleri). (çev.: Kudret Emiroğlu). Ankara: İmge Kitabevi.
Cebeci, İ. (2016). Bozkır toplumlarında yaratılış ve tabiat olaylarına inanış. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Clavijo, R. G. (1993). Anadolu, Orta Asya ve Timur. (çev: Ömer Rıza Doğrul), İstanbul: Ses Yayınları.
Çobanoğlu, Ö. (2003). Kağanlık ve kamlık kurumları arasındaki çekişmenin Türk mitolojisine yansıması problematiğinde yöntem sorunları. Bilig, 27, 19-49.
Çobanoğlu, Ö. (2011). Türk dünyası epik destan geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
Çoruhlu, Y. (2000). Türk mitolojisinin anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Demir, N. (2016). Oğuz Kağan destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Eberhard, W. (1942). Çin'in şimal komşuları. (çev.: Nimet Uluğtuğ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ebulgâzi Bahadır Han (2010). Şecere-i Türk. (çev.: Rıza Nur), İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları.
Ebu Bekr-i Tihranî (2013). Kitab-ı Diyarbekriyye. (çev.: Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî (2011). Târîhu muhtasari’d-düvel. (çev.: Şerafeddin Yaltkaya), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Eliade, M. (1988). Shamanism, archaic techniques of ecstasy. Translated from the French by Wilard R. Trask, London: Penguin Books.
Eliade, M. (1992). İmgeler simgeler. (çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara: Gece Yayınları.
Eliade, M. (1993). Mitlerin özellikleri. (çev.: Sema Rifat), İstanbul: Om Yayınevi.
Eliade, M. (2002). Babil simyası ve kozmolojisi. (çev.: M. Emin Özcan), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Ergin, M. (1969). Dede Korkut kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Ergin, M. (2009). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Erşahin, İ. (2005). Halk kültürü ve edebiyatı sözlüğü, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Esin, E. (1978). İslamiyet’ten önceki Türk kültür tarihi ve İslamiyet’e giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Ergun, M. ve Aça, M. (2004), Tıva kahramanlık destanları I, Ankara: Akçağ Yayınları.
Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun kitabı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yaynları.
Grousset, R. (1999). Bozkır imparatorluğu: Attilla-Cengiz Han-Timur. (çev.: M. Reşat Uzmen), İstanbul: Ötüken Yayınları.
Gültepe, N. (2015). Türk mitolojisi. İstanbul: Resse Kitabevi.
Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî (2018). Târih-i güzide. (çev.: Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Hazar, M. ve Şengönül, M. (2012). Türk kültüründe sıfırdan dokuza kadar sayı adları ve matematik değerleri. BAL-TAM Türklük Bilgisi, 17, 141-158.
Hoca Ahmed Yesevî (2016). Dîvân-ı hikmet. (ed.: Mustafa Tatcı), Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
İbn Battûta (2004). İbn Battûta seyahatnâmesi I. (çev.: A. Sait Aykut), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İbni Arabşah (2012). Acâibu’l-makdûr, Bozkırdan gelen bela. (çev.: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
İnan, A. (1992). Manas destanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
İnan, A. (2015). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kalkan, M. (1996). Türk-Moğol kavimleri arasında tatarlar ve menşei meselesi. Türk Kültürü, 393, 11-18.
Kara, M. (2001). Tasavvuf kültürünün Türkistan mecrasına genel bakış. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (1), 9-32.
Karasoy, Y.ve Toker, M. (2005). Türklerde şecere geleneği ve Anonim Şibanî-nâme. Konya: Tablet Kitabevi.
Katuu, B. (2013). Mongol tuulsin sudalgaa II. Ulaanbaatar: Soyemba Printing.
Korykoslu Hayton (2015). Doğu ülkeleri tarihinin altın çağı. (çev.: A. Tayfun Özcan), İstanbul: Selenge Yayınları.
Moğolların gizli tarihi (1986). (çev.: Ahmet Temir), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Punsag, А. (2011). Mongoliin nuuts tovchoon dah yös zanshliyn sudalgaa. Garaltin Medee, Ulaanbaatar: Bembi San.
Radloff, W. (1994). Sibiryadan III. (çev.: Ahmet Temir), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Ramazan, Ş. (1995). İbn Fazlan seyahatnâmesi. İstanbul: Bedir Yayınevi.
Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini. (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
Sahibkıran Emir Timur. (2010). Timur’un günlüğü (Tüzükât-ı Timur). (haz.: Kutlukhan Şakirov ve Adnan Aslan), İstanbul: İnsan Yayınları.
Schimmel, A. (1998). Sayıların gizemi. (çev.: Mustafa Küpüşoğlu), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Spuler, B. (2011). İran Moğolları. (çev.: Cemal Köprülü), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Şerafüddin Ali Yezdî (2019). Zafernâme. (çev.: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
Taşağıl, A. (2011). Göktürk dönemi Türk Moğol boy ilişkileri (542-745). Belleten, 2011, 1, 81-104.
Taşağıl, A. (2012). Göktürkler I-II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (2014). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tryjarski, E. (2011). Türkler ve ölüm geçmişten bugüne Türklerde ölüm kültürü. (çev.: Hafize Er), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Uyar, M. (2020). Moğollar ve Türkler. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Vernadsky, G. (2015). Moğollar ve Ruslar. (çev.: Eşref Bengi Özbilen), İstanbul: Selenge Yayınları.
Vladimirtsov, B. Y. (1995). Moğolların içtimaî teşkilâtı. (çev.: Abdülkadir İnan), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Yörükan, Y. Z. (2017). Müslümanlıktan evvel Türk dinleri – Şamanizm. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
URL-1: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/00/TurkSoylenceSozlugu.pdf (Erişim Tarihi 25.09.2022)
URL-2: http://www.yunusemre.net/kitap/bizim_yunus.pdf (Erişim Tarihi 28.09.2022)
URL-3: https://www.academia.edu/8048541/Kutadgu_Bilig_Yusuf_Has_Hacip_Orjinal_Tam_Metin (Erişim Tarihi 30.09.2022)
URL-4: https://islamansiklopedisi.org.tr/ihvan-i-safa (Erişim Tarihi 15.10.2022)