Abdulselam ARVAS, Demet T. YILMAZ, Zafer ZENGİN

"AT ÇABIŞ" BİR OYUN MU? (BİR ÖRNEKLEM OLARAK KIRGIZ TÜRKLERİNİN DESTANLARI)

Türk destanları, başka milletlerle mukayese edildiğinde "destancılık geleneği" bakımından çok zengindir. Bu destanlar, hem muhteva hem hacim hem de içerdiği kültürel malzemeler açısından Türk kültürü, dili, edebiyatı, tarihi ve gelenek görenekleri için ehemmiyet taşımaktadır. Bu hususlar, "Eski Türk Destanları" başta olmak üzere günümüzde birer devlet olan Kazak, Başkurt, Özbek, Tatar, Türkmen, Azeri vb. gibi diğer Türk halkları için de geçerlidir. Bu bağlamda bağımsız bir devlet olan ve çok zengin bir destan külliyatına sahip olan Kırgız Türklerinin destanları da dikkat çekmektedir. Bu vesileyle Kırgız destanlarında geçen oyunları incelemek ilginç neticeler ortaya koyabilir. Mesela Kırgız destanlarında "at çabış" dikkati çeken bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tabir "Kırgız Tilinin Sözdüğü" tanımlanmaktadır. Örneğin "Semetey Destanı"nda Semetey'in dedesi Temir Han bir şölen düzenlemek ister. Bu şölende ilgili dizeler, "at çabış"ın bir oyun türü olduğunu ve içinde eğlence barındırdığını ortaya koymaktadır. Dolayısıyla Kırgızların değişik destanlarında detaylı bir şekilde ele alınan ve tasvir edilen "at çabış" önemli bir kültürel ve eğitsel araç olarak karşımıza çıkmaktadır. Elbette diğer Türk boylarının destanlarında da "at çabış" ile karşılaşmak mümkündür. Ancak bu bildiride "at çabış" bir örneklem olarak Kırgız destanlarında incelenecektir. Bildirinin temel amacı "at çabış"ın bir oyun olup olmadığını, kimler tarafından ve ne amaçla oynandığını ve hangi biçimlerde Kırgız destanlarına yansıdığını ortaya koymaktır.

Is "At Çabış" Game? (Epics of Kyrgyz Turks As A Sample)

Turkish legends, when compared to other nations, are very rich with regards to "epic tradition". These legends are crucial for Turkish culture, language, literature, history and traditions in terms of both content and volume and cultural materials they contain. These issues, particularly "Earlier Turkish Epics", are also in use for the other Turkic Peoples such as Kazakh, Baskir, Uzbek, Tatar and Azeri, which are states today. In this context, the legends of Kyrgyz Turks, having an independant state and a very rich epic complete works, attract attention. Examining the games mentioned in Kyrgyz Epics, hereby, may reveal interesting results. "at çabış", for example, is prevailed among Kyrgyz epics as a remarkable component. This oneiromancy is defined as "race that tests the speed of the horses" in "Kırgız Tilinin Sözdüğü". For example; in "Semetey Epic" Temir Han, Semetey's grandfather, wants to organize a feast. You can come across the following verses about "at çabış" in that feast. When these verses are carefully examined, it can be easily seen that "at çabış" is a kind of game in the feast Temir Han organized for Semetey and it contains entertainment in it. Therefore, "at çabış", which is discussed and described in details in different epics of Kyrgyz, emerges as a significant cultural and educational tool. It is also possible to see "at çabış" in the legends of other Turkish clans. In this paper, however, "at çabış" will be examined as a sample in Kyrgyz epics. The main objective of the paper is to put forth whether "at çabış" is a game or not, by whom and why it is played and how it reflected to Kyrgyz epics.

PDF

___

AKMATALİYEV, A.-Mukasov M.-Orozova G. (2007). Kırgız Destanları 2: Er Eşim, Kozuke vd. (Çev. Caştegin Turgunbayer). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AKMATALİYEV, Abdıldacan ve CAYNAKOVA, Aynek. (2009). Kırgız Destanları 4: Mendirman. (Çev. Ali Ö. Öztürk). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ASİPOVA, Nurbübü. (2015). "Kırgız Çocuk Oyunlarının Eğitim Açısından İncelenmesi", I. Uluslararası Türk Dünyası Çocuk Oyun ve Oyuncakları Kurultayı. 14-17 Mayıs 2015, Eskişehir, 98-103.
BASCOM, W. R. (2005). "Folklorun Dört İşlevi". (Çev. Ferya Çalış). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır), Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
BAYSAL, Hatice ve ÇARIKÇI, İlker. (2013). "İnsan Kaynaklarını Geliştirmede Çocuk/Genç Oyunların Etkililiği Üzerine Bir Araştırma". Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 4, 85-101. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme. Birinci Kısım, Madde 31-41. http://www.unicef.org/turkey/crc/_cr23e.html, ET: 27.07.2016.
DUMAN, Nermin E. (2001). Kızcibek Destandaki Epik Unsurlar, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DURMUŞ, Mustafa. (2002). Ak Möör Destanı, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ERGÜN, Mustafa. (1980). "Oyun ve Oyuncak Üzerine". Milli Eğitim, I/1, 102-119.
FIRAT, Hatice. (2013). "Çocuk Oyunları-Eğitim İlişkisi: Bezirgân Başı Örneği", Turkish Studies, 8/13, 885-896.
GÜLENSOY, Tuncer. (2002). Manas Destanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
HAZAR, Muhsin. (2005). Beden Eğitimi ve Sporda Oyunla Eğitim. Ankara: Tutibay Yayıncılık.
JONES, Maggie. (2007). Çocuk ve Oyun. (Çev. Ayda Çayır). İstanbul: Kaknüs Yayıncılık.
Kırgız Tilinin Sözdüğü (2010). (Haz.: Komisyon). Bişkek: Avrasya Press Yayıncılık.
KOÇ, Aylin. (1998). Semetey, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
OKTAY, Ayla. (1984). "Çocuğun Yaşamında Oyunun Yeri ve Önemi". Aile ve Çocuk 1982-1983 Seminer Konferansları, İstanbul: Sayılı Matbaası.
OROZOVA, Gülbara ve AKMATALİYEV, Abdıldacan. (2010). Kırgız Destanları 8: Kız Darıyka. (Çev. Ferah Türker). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
RASEN, R. Pierre. (1993). "Oyunun Değeri". (Çev. D. Öngen). Eğitim ve Bilim Dergisi, 88, 60-64.
SARI, Ç. Saime. (2011). "Çocuk Oyun ve Öğrenme". Eğitime Bakış, 20/7, 21-25.
SEVİNÇ, Müzeyyen. (2004). Erken Çocukluk Gelişimi ve Eğitimde Oyun. İstanbul: Yaylacık Matbaası.
YALÇIN, Belgin. (1999). Canış-Bayış Destanı, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
YÜCEL, M. Uydu. (2010). "Kazak Türklerinin Milli Oyunlarındaki At Yarışları". Acta Turcica, II/1, 353-376. (http://actaturcica.com/_media/2010-01/ii_1_26.pdf, ET: 27.07.2016)