Seyfullah YILDIRIM, Ahmet Tacetdin HALLAÇ

ALTAY TIVALARI VE ER TÖŞTÜK ANLATISININ ALTAY TIVA VARYANTI: BAY NAZAR

Altay Tıvaları, Tıva Cumhuriyeti dışında, Rusya’nın farklı bölgeleriyle Moğolistan’da yaşayan Tıva gruplarından biridir ve Sengel Tıvaları olarak da anılırlar. Varlıkları bilim dünyasınca tespit edildiği günden bu yana haklarında yeni bilgiler toplanmış ve yayımlanmıştır. Onları ilk keşfeden ve etnolojik verileri toplayan kişi ise Erika Taube’dir. Taube’nin Altay Tıvalarından derlemiş olduğu metinler arasında yer alan Bay Nazar adlı kahramanlık masalı, Türk Dünyasında farklı Türk toplulukları arasında bilinen destanlardan biri olan Er Töştük’ün masal formundaki bir türüdür. Çalışmada daha önce tam metni yayımlanmamış Bay Nazar masalının biçim ve içerik bakımından bu makalede bir incelemesi yapılmıştır. Çalışmada Bay Nazar kahramanlık masalı daha önceki Er Töştük çalışmalarında kullanılmamış olan Cusup Mamay varyantıyla mukayeseli bir şekilde ele alınmıştır Çalışmanın sonunda masalın Rusçadan Türkçeye serbest bir şekilde çevrilmiş metnine yer verilmiştir. Çalışmada ilk defa Erika Taube tarafından öne sürülen, Bay Nazar masalının Er Töştük anlatıları içerisindeki en eski varyant olduğu düşüncesiyle aynı doğrultuda sonuçlara ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Altay Tıvaları, Bay Nazar, kahramanlık masalı, er töştük destanı

ALTAI TUVANS AND ALTAI TUVANS VARIANT OF ER TOSHTUK NARRATIVES: BAY NAZAR

Altai Tuvas are one of the Tuva groups living in Mongolia, excluding the Tyva Republic. They are also known as Sengel Tuvas. Since the day their existence was detected by the scientific world, new information has been collected and published about them. Erika Taube was the first to discover them and collect ethnological data. The heroic tale named Bay Nazar, which is among the texts that Taube compiled from Altai Tuvas, is a type of tale in the form of Er Töştük, one of the epics known among different Turkish communities in the Turkish World. In this study, an examination of the tale of Bay Nazar, whose full text has not been published before, has been made in this article in terms of form and content. In the study, the heroic tale of Bay Nazar is handled in a comparative way with the Cusup Mamay variant, which was not used in previous Er Töştük studies. At the end of the study, the freely translated text of the tale from Russian to Turkish is included. In the study, results were reached in line with the idea that the tale of Mr. Nazar, which was first put forward by Erika Taube, is the oldest variant in the narratives of Er Töştük.

Keywords:

Altai Tuvas Bai Nazar, heroic tale, Er Tostuk, epic,

PDF

___

Aça, M. (2001). Yirtöşlik destanının Sibirya (Tümen) Türkleri eş metnindeki olağanüstü yardımcı kahramanlar motifi üzerine bir deneme. Milli Folklor, 13(51), 65-74.
Aça, M. (2002). Kazak Türklerinin destanları ve destancılık geleneği. Konya: Kömen.
Aranchın, Y. L. (1975). Novyye etnograficheskiye i filologicheskiye materiali iz Severo-Zapadnoy Mongolii. Uchenyye zapiski TNIIYALI, 17, 212-219.
Aydemir, İ. A. (2009). Altay Tuvaları - Altaylarda unutulmuş bir Türk halkı. Bilig, S. 48, 1-12.
Aytbaeva, S. - Akanaeva, A. - İsabaeva, İ. (1971). Kazakhskiye narodnıye skazki v trokh tomakh. Alma-Ata: Zhazuzhy.
Ayyzhy, E. - Mongush, M. (2016). Mongolian Tuvans: Their ethno-linguistic situation. International of Biology, Pharmacy and Allied Sciences (IJBPAS), 5 (12), 3397-3403.
Bayarsayhan, B. (2016). Sengel Tuvalarının tarihi üzerine. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, IX (1), 163-167.
Bayarsaykhan, B. (2019). O nekotorıh leksicheskih osobennostyah yazıka Tuvintsev-Olenevodov Mongolii. Tehlikedeki Diller Dergisi, 9 (14), 51-59.
Boratav, P. N. - Bazin, L. (1995). Er Töştük. Manas Destanı Üzerinde İncelemeler / Çeviriler – 1, (Çev.: F. Türkmen), 229-248). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Bozkurt, F. (2012). Türklerin dili. Konya: Eğitim.
Çeribaş, M. (2013a). Kırgız Türklerinin mitlerinde ve efsanelerinde olağanüstü varlıklar, bu varlıklara dair anlatmalar ve inanmalar. Bengü Bitig Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara: Öncü Kitap.
Çeribaş, M. (2013b). Oğuz-Kıpçak Ortak Destancılık Geleneği Bağlamında Er Töştük ve Dede Korkut Destanları. 11. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi 10-16 Haziran 2013 / Celalabat – KIRGIZİSTAN – Türk Dünyasının Vizyon Arayışı Kongre Bildirileri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 709-718.
Hangalov, M. N. (1903). Balaganskiy Sbornik: Skazki, Poverya i Nekotorıye Obryadı u Severnıh Buryat. Tomsk: Parovaya tipo-litografiya P. I. Makushina.
İliç, Y. (2002). Kırgız halk destanı Er Töştük, gramer-metin-çeviri-dizin. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Isayeva, A. K. (2020). Stadialnoye razvitiye eposa "Er Toştyuk". Eposovedeniye, 2 (18), 15-25.
Kafesoğlu, İ. (2012). Türk milli kültürü. İstanbul: Ötüken.
Kaskabasov, S. (1970). Geroi Kazakhskoy volshebnoy skazki. Sovetskaya Tyurkologiya (3-Mayıs-Haziran), 109-118.
Kayabaşı, O. A. (2016). Türk Destanlarında Baba-oğul Çatışması. Turkish Studies, 11 (4), 505-516.
Kayıpov, S. (2005). Türkiye dışındaki Türk Edebiyatları Ansiklopedisi (Cilt 31 - Kırgız Edebiyatı - I), (Çev.: İ. T. Kallimci, A. Kutlu, K. Kulamşayev), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Khabtagaeva, B. (2017). Remarks on the Buddhist terminology in Tuvan. Role of Religions in the Turkic Culture - Proceedings of the 1st International Conference on the Role of Religions in the Turkic Culture held on September 9–11, 2015 in Budapest, 359-374, Budapest: Péter Pázmány Catholic University.
Koroglı, H. G. (1983). Vzaimosıvyazi Eposa Narodov Sredney Azii, Irana i Azerbaychana. Moskva: Nauka.
Küçüküstel, S. (2020). Rengeyiği Türkleri: Duhalar. İstanbul: Kolektif Kitap.
Lamajaa, C. K. (2009). Teoriya Modernizatsii i İstoriya Tuvı. Novıe İssledovaniya Tuvı, 1 (1), 91-110.
Masahiko, T. (2008). Old maps of Tuva: 1. the detailed map of the nomadic grazing patterns of total area of the Tannu-Uriankhai. Tokyo: The Research and Information Center for Asian Studies, the Institute of Oriental Culture, University of Tokyo.
Masahiko, T. (2009). Old maps of Tuva 2: Tannu-Uriankhai maps in eighteenth Century China. Tokyo: Institute of Oriental Culture, University of Tokyo.
Mawkanuli, T. (2001). The Jungar Tuvas: Language and National Identity in the PRC. Central Asian Survey, 20 (4), 497-517.
Mongush, A. V. (2021). Pravoslaviye v respublike Tıva na sovremennom etape. Narodı i religii Yevrazii, 26 (1), 140-159.
Mongush, M. V. (2003). The Tuvans of Mongolia: Peculiarities of contemporary ethnic development. Inner Asia, 5, 163–76.
Ölmez, M. (2016). Çin Tuvacası ve Çin Tuvacası üzerine çalışmalar. Zahrojeni Movı. Krımskotatarska ta inşi tyurski movı v Ukrainı Kiyev, 93-105.
Potanin, G. (1972). Kazahskiy folklor v sobranii G.N. Potanina. (Düzenleyen: N. S. Smirnova) Alma-Ata: Nauka.
Potanin, G. N. (1899). Vostochnıye Motivı v Srednevekovom yevropeyskom epose. Moskva : Tipo-litografiya Tovarishchestva I. N. Kushnerev i K.
Potanin, G. N. (1916). Kazak - kirgizskíya i altayskíya predaníya, legendı i skazki. Jivaya Starina, 25 (II-III), 47-198.
Radlov, V. V. (1872). Obraztsı narodnoy literaturı tyurkskih plemen, jivuşçih v Yujnoy Sibiri i Cungarskoy stepi, sobrannıye V. V. Radlovım (Tom 4. Naryeçiya barabintsev, tarskih, tobol'skihi tyumenskih tatar). Sankt-Peterburg: Imperat. Akad. nauk.
Radlov, V. V. (1885). Obraztsı narodnoy literaturı severnıh tyurkskih plemen (Tom 5. Nareeçiye dikokamennıh Kirgizov). Sankt-Peterburg: Tip. Imperat. Akad. nauk.
Ragagnin, E. (2012). Moğolistan Duhaları 'Kayıp olmayan' Türkofon bir halk. Tehlikedeki Diller Dergisi, 1 (1), 85-101.
Rakhimzhanova, G. (2012). Yevraziyskiy aspekt v fol'klornom nasledii G.N. Potanina. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 3 (19), 84-86.
Rind-Pawlowski, M. (2017). Nebensatzbildung im Dzungar-Tuwinischen. Berlin: zur Erlangung des Grades eines Doktors der Philosophie am Fachbereich Geschichts- und Kulturwissenschaften der Freien Universität Berlin.
Roux, J.-P. (2011). Eski Türk mitolojisi. Ankara: Bilgesu.
Schimmel, A. (1999). Dinler tarihine giriş. İstanbul: Kırkambar.
Suvandii, N. D. - Kuular, E. M. (2017). Etnicheskiye tuvintsı sumona Tsagaan-Nuur Mongolii: issledovatelskiye problemiy. Novıye issledovaniya Tuvı, (1), 59-73.
Taşağıl, A. (2019). Tuva. TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt EK-2, 612-614, İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
Taube, E. (1993). Die altaituwinische Version des Er-Töştük-Stoffes im Verhaltnis zu den Versionen anderer Türkvolker. J. P. Laut, & K. Röhrborn (Dü.), Sprach- und Kulturkontakte der türkischen Völker, Materalien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz Rauischholzhausen, 13-16 Juli 1990, 193-199, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Taube, E. (1994). Skazki i predaniya altayskih tuvintsev. Moskva: Vostoçnaya literatura.
Temur, N. (2018). Er Töştük destanı Cusup Mamay varyantı (inceleme-metin). Ankara: Grafiker.
Urmançı, F. (2007). Tatar destanları 1. (Çev.: V. Kartalcık, C. Kerimoğlu), Ankara: Türk Dil Kurumu.
Valeriya, S. K. (2016). Etnosotsialnıy profil tuvintsev. Novıye issledovaniya Tuvı, (2), 52.
Yeşil, Y. (2015). Türk sözlü anlatılarında şekil değiştirme. Ankara: Kalem Kitap.
Yeşildal, Ü. Y. (2015a). Er Töştük destanı (inceleme-metin). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Yeşildal, Ü. Y. (2015b). Er Töştük anlatısının Kırgız ahasına ait nesir varyantları. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 4 (11), 81-113.
Yıldırım, S. (2014). G. N. Potanin’in Kazak Türkleri arasında derlemiş olduğu Er Töstik (Er Töştük) anlatıları hakkında. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 3 (9), 75-102.
Yıldırım, S. (2017). Kazak kahramanlık masalları. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi.
Yılmaz, S. (2020). Rusya'da kimler yaşıyor? Rusya Federasyonu etnik atlası. Ankara.
Yusha, Z. (2013). Çin Tuvalarının folkloru. Belleten, 61 (2), 261-266.