İlk Osmanlı ressamları müziği nasıl gördü: 1 Dilsûznâme ve Külliyâtı Kâtibî’nin resimlerinde görülen müzik
Osmanlı müzik tarihi yazımında başat bir sorunsal, incelenen dönemlere ilişkin belge eksikliğidir. Özellikle sesin –nota gibi– herhangi bir başka düzlemde temsil edilmemiş olması, oral yolla intikal eden müziğin kendisinin zaman içinde nasıl icra edildiğinin, nasıl değiştiğinin, hangi eserlerin unutulduğunun, böylece kaybolduğunun saptanmasının önündeki engel. Bu durum, tarihsel olarak araştırılan döneme ilişkin vakanüvis tarihleri, şiirler, resimler vb. müzik dışındaki kimi malzemenin incelenmesini ve bunlara bakarak müzik tarihi için sonuçlar çıkarılmasını zorunlu kılıyor.
Bu yazı, Osmanlı erken döneminin (15. yüzyıl, II. Mehmed dönemi) resimli kitap üretiminden ilk iki örneğin, her ikisinin de ressamı bilinmeyen Dilsûznâme ve Külliyât-ı Kâtibî’nin içindeki müzikle ilgili sahneler içeren üç resmi ele alarak müziğin gerek toplumsal konumu, gerek işlevsel niteliği, gerekse kullanılan çalgılar hakkında veri elde etmeyi amaçlıyor. Bir yandan da, olanak elverdiğince, Osmanlı kültür dünyasının oluşumundaki ayrıntılara eğilerek hem resim hem de müzik ilişkileri bakımından İranlı gelenekle ortaklıklara odaklanıp bu alanlardaki kültürel aktarımı gözden kaçırmamaya çalışıyor.
___
- Abdurrahman Edirnevî Hıbrî. Enîsü’l-müsâmirîn, Târih-i Edirne.
İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi TY 00451, 1046/1636-37. Sadeleştirilmiş
yayını Abdurrahman Hıbrî, Enîsü’l-müsâmirîn.
Edirne Tarihi, 1360-1650. Çev. Ratip Kazancıgil. İstanbul:
Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, 1996.
- Alî-Şîr Nevâyî. Mecâlisü’n-nefâyis I (Giriş ve Metin), II (Çeviri ve
Notlar). Haz. Kemal Erarslan. Ankara: Türk Dili Kurumu,
2011.
- Assmann, Jan. Kültürel Bellek. Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama
ve Politik Kimlik. Çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı,
2001.
- Atasoy, Nurhan, Filiz Çağman. Turkish Miniature Painting. Çev.
Esin Atıl. İstanbul: R.C.D. Cultural Institute, 1974.
- Atıl, Esin. “Ottoman Miniature Painting Under Sultan Mehmed
II”, Ars Orientalis. Michigan: 9 (1973): 103-120 + 13 sayfadaki
12 levhada 29 resim.
- Atıl, Esin. “The Art of the Book”, Turkish Art. Ed. Esin Atıl. Washington
DC–New York: Copublished Smithsonian Institution
Press–Harry N. Abrams Inc., 1980: 137-238.
- Bağcı, Serpil. Minyatürlü Ahmedi İskendernameleri: İkonografik
Bir Deneme. Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.
- Bağcı, Serpil. “Rumlu İskendernâme’nin Alâmet-i Fârikası: Gülşah
ve İskender Aşkının Sûretleri”, Âb-ı Hayât’ı Aramak. Gönül
Tekin’e Armağan. Yay. Haz. Ozan Kolbaş, Orçun Üçer.
İstanbul: Yeditepe, 2018: 791-818.
- Bağcı, Serpil. “Resimlerin Anlattığı İskendernâme: Üç Musavver
Osmanlı Nüshası”, İskendernâme. İnceleme–Tenkitli Metin:
Ahmedî. Haz. Robert Dankoff. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi
[TÜBA], 2020: 85-125.
- Bağcı, Serpil. “Sözden Surete–Suretten Söze: Edirneli Bir İskendernâme”,
Zeren Tanındı Armağanı. İslam Dünyasında Kitap
Sanatı ve Kültürü. Ed. Aslıhan Erkmen, Şebnem Tamcan Parladır.
İstanbul: Lale Yayıncılık, 2022: 127-141.
- Bağcı, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda, Zeren Tanındı. Osmanlı
Resim Sanatı. Gözden geçirilmiş 3. Baskı, İstanbul: T.C.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2019.
- Bardakçı, Murat. Ahmed Oğlu Şükrullah. Şükrullah’ın Risâlesi ve
15. Yüzyıl Şark Musikisi Nazariyatı. Açıklamalı, Tenkidli Metin
ve Tıpkıbasım. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2008.
- Çağman, Filiz. “Sultan Mehmet II Dönemine Ait Bir Minyatürlü
Yazma: Külliyat-ı Kâtibî”, Sanat Tarihi Yıllığı, 1974-75. İstanbul:
VI (1976): 333-346.
- Çağman, Filiz. “Osmanlı Sanatı”, Anadolu Medeniyetleri III: Selçuklu/
Osmanlı. Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul, 22 Mayıs-30
Ekim 1983. Sergi Kataloğu, İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı,
1983: 97-315.
- Çağman, Filiz, Zeren Tanındı. Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri.
İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1979.
- Çavuşoğlu, Mehmet. “Fâtih Sultan Mehmed Devrine Kadar Osmanlı-
Türk Edebî Mahsullerinde Muhtevanın Tekâmülü”,
Kubbealtı Akademi Mecmuası. İstanbul: 11/2 (1982): 31-43.
- Denghan, I. “Kâtibî”, The Encyclopaedia of Islam. New edition
[EI2], Leiden: E.J. Brill, 1997: 762-763.
- Dilçin, Cem. Mes‘ûd bin Ahmed. Süheyl ü Nev-bahâr. İnceleme–
Metin–Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1991.
- Eco, Umberto. Yorum ve Aşırı Yorum. Haz. Stefan Collini. Çev.
Kemal Atakay. İstanbul: Can Yayınları, 1996.
- Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. Çev. Lale Arslan, İstanbul:
Kabalcı, 2003.
- Ethé, Hermann (başlayan Eduard Sachau). Catalogue of the Persian,
Turkish, Hindûstânî, and Pusthû Manuscripts in the
Bodleian Library. Oxford: Clarendon Press, MDCCCLXXXIX
[1889].
- Farmer, H. G. “Abdülkadir”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli
Eğitim Bakanlığı, 1978: 83-85.
- Grube, Ernst J. The Classical Style in Islamic Painting. The Early
School of Herat and Its Impact on Islamic Painting of the Later
15th, 16th and 17th Centuries. Edizione Oriens, 1968.
- Grube, Ernst J. “Notes on Ottoman Painting in the 15th Century”,
Essays in Islamic Art and Architecture. In Honor of Katharina
Otto-Dorn. Ed. Abbas Daneshvari. Malibu: Udena Publications,
1981: 51-61, + 9 sayfada 16 siyah beyaz resim.
- Grube, Ernst J. “The Date of the Venice Iskandar-nama”, Islamic
Art. New York: II (1987): 187-202, renkli resimler X, XI.
- Huart, Cl. A History of Persian Literature Under Tartar Dominion
(A.D. 1265-1502). London: Cambridge University Press, 1920.
- Huart, Cl. “Kâtibî”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı,
1977: 6/439.
- İlgürel, Sevim (Haz.). Abdurrahman Hibrî ve Enîsü’l-müsâmirîn.
Edirne: Trakya Üniversitesi, 2019.
- Kalpaklı, Mehmet. “Osmanlı Şiirine Genel Bir Bakış Denemesi”,
Doğu Batı. Ankara: 22 (Şubat-Mart-Nisan 2003): 39-52.
- Karatay, Fehmi Edhem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça
Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları,
1961.
- Özergin, M. Kemal. “Hâce Abdülkadir Marâgî’nin Manzun Bir
Arzıhâli”, Kemal Çığ’a Armağan. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi
Müdürlüğü Yayınları, 1984: 131-156.
- Pekin, Ersu. “Zil/Dzındzğa: Diyâr-ı Rûm’da Zilin Serencamı”, Zemin
4. İstanbul: Aralık 2022: 84-157.
- Raby, Julian, Zeren Tanındı. Turkish Bookbinding in the 15th Century.
The Foundation of an Ottoman Court Style. London: Azimuth
Editions, 1993.
- Schimmel, Annemarie. Mystical Dimensions of Islam. 3. Baskı,
Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1978.
- Schimmel, Annemarie. A Two-Colored Brocade. The Imagery of
Persian Poetry. Chapel Hill&London: University of North
Carolina Press, 1992. Türkçe yayını Annemarie Schimmel. İki
Renkli Sırma. Farsça Şiirin İmgeler. Çev. Can Özelgün. İstanbul:
Alfa, 1992.
- Scollay, Susan. “An Ottoman ‘Garden of Love’. The Oxford Dilsuznama,
the ‘Book of Compassion’”, Love & Devotion. from
Persia and Beyond. Ed. Susan Scollay. Macmillan Art Publishing,
2012: 119-133.
- Scollay, Susan. “Presenting and Re-presenting Ottoman Imperial
Gardens in Manuscript Illustrations: The Case of the Oxford
Dilsûznâmah, Dated AH 860/AD 1455-1456, Edirne”, Travellers
in Ottoman Lands. The Botanical Legacy. Eds. Ines Aššerić-
Todd, Sabina Knees, Janet Starkey, Paul Starkey. Oxford:
Astene and Archaeopress Publishing, 2018: 26-41.
- Stchoukine, Ivan. “Miniatures Turques du Temps de Mohammad
II”, Ars asiatiques. Paris: 15 (1967): 47-50.
- Şerafeddin Sabuncuoğlu. Cerrâhiyyetü’l-hâniyye. Haz. İlter Uzel.
2. Baskı, Cilt 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
- Uslu, Recep. “Büyük Osmanlı Devletinin En Önemli Çağı Olan
Fâtih Devrinde Bestekârlar ve Eserleri”, Musiki Mecmuası. İstanbul:
465 (Yaz/Haziran 1999): 25-27.
- Uslu, Recep. Fâtih Sultan Mehmed Döneminde Mûsikî ve Şems-i
Rûmî’nin Mecmûa-i Güfte’si. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti,
2007.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Cilt 1, Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 1972.
- Vanlıoğlu, Mehmet. İran Edebiyatında Dahnâmeler ve Kâtibî’nin
Dahbâb’ı. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987.
- Yıldız, Zeynep. Kenzü’t-tuhaf. 14. Yüzyıldan Bir Müzik Risalesi.
İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
- Yoltar, Ayşin. The Role of Illustrated Manuscripts in Ottoman
Luxory Book Production: 1413-1520. Doktora Tezi, New York:
New York University, 2002.
- Yoltar-Yıldırın, Ayşin. “The 1455 Oxford Dilsûznâma and Its Literary
Significance in the Ottoman Realm”, Gelenek, Kimlik, Bireşim:
Kültürel Kesişmeler ve Sanat. Günsel Renda’ya Armağan.
Ed. Zeynep Yasa Yaman, Serpil Bağcı. Ankara: Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 2011:
259-264.