Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı İle Orhon Kağanlık Yazıtlarındaki Bozkır Kültürüne Ait Unsurlar

Bu çalışmada Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı ile Orhon Yazıtları arasındaki ortak atlı göçebe kültürüne ait şu motifler karşılaştırıldı: Kök tanrı inancı, yaratılış miti, alp (kahramanlık) miti, cihan hâkimiyeti düşüncesi, kağanın halka karşı sorumluluk taşıması, halkın kağana karşı sorumlulukları (mutlak itaat), ad – unvan verme ritüelinin varlığı, atlı yaşam tarzı, kurt motifi, toy (kurultay). Kök Tanrı inancı her iki metinde de ortaktır. Oğuz Kağan olsun Köktürk kağanları olsun yetkilerini Kök Tanrıdan aldıklarına inanmaktadırlar. Yine her iki metinde Gök’ün kutsiyeti ve üstünlüğü ön planda-dır. Her iki metinde gök ve yer birbirini tamamlayan bir bütünün parçaları olarak görülmektedir. Eski Türklerde alplık erkeklerin en temel özelliklerinden birisidir. Bozkırda ayakta kalmak güçlü olmaktan geçmektedir. Her iki metinde de alplık ön plandadır. Cihan hâkimiyeti düşüncesi bozkır devlet baş-kanlarının misyonlarından biriydi. Bu yüzden her iki bozkır metninde cihanın mutluluğu tek bir kağanın hâkimiyetine bağlı olarak düşünülmektedir. Gerek Oğuz Kağan gerek Köktürk kağanlarının akınlarının arkasında bu sebep yatmaktadır. Her iki metinde Kağan halka karşı bir sorumluluk hissi taşımaktadır. Bu sorumlulukların temelinde halkın refahı ve mutluluğunu sağlamak gelmektedir. Yine Kağanın halka karşı sorumlulukları olduğu gibi halkın da kağana karşı sorumlulukları vardı. Bunların başında halkın kağana itaatleri ve onu düşmanlara karşı yalnız bırakmamak başta geliyordu. Bozkır kültüründe ad-unvan elde etme muhakkak bir kahramanlığa dayanıyordu. Her iki metinde de bu ritüelin izlerine rastlanılmaktadır. Bozkır savaşçısının olmazsa olmazı attır. At bozkır savaşçısının eli koludur. Her iki metinde de atın kahraman için taşıdığı önem ayrıca belirtilmiştir. Kurt, bozkır Türk halkının önemli kültlerinden biridir. Özellikle Oğuz Kağan Destanında Oğuz Kağan’a yolunu şaşırdığında ona yol gösterir. Orhon Yazıtlarında da Kağanın ordusu gücünden dolayı kurt gibi tasvir edilmiştir. Eski Türklerde toy (kurultay) günümüzdeki meclis gibiydi. Önemli kararlar burada alınırdı. Her iki metinde kağanlar toylarda halkına hitap ederlerdi. Ahmet Bican Ercilasun’a göre, Türk edebi-yatının aynı zamanda ilk yazılı nutuk metni olan Orhon Yazıtları, bilindiği gibi, VII. yy.la; Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı ise XIV. – XV. yüzyılla tarihlendirilmektedir. İki bozkır metnini karşılaştırdığımızda benzer pek çok nokta olması şaşırtıcı değildir. Bu durum, Orhon Yazıtlarındaki kültürel kodların, destanın yazıya geçirildiği geç dönemde bile devam ettirildiğini göstermesi açısından önemlidir. Her iki metin de Türk bozkır kültürünü yansıtan temel metinlerdir. Bu metinlerin arasında uzun zaman olmasına karşın, ortak pek çok noktayı taşımış olmaları, aynı kültürün metinleri olduklarının göstergesidir. Metinlerin bozkır (atlı göçebe) medeniyetinin temel birçok ögesini bulundurmaları, bu kültürün sağlamlığını ve canlılığını da göstermektedir. Türk bozkır kültürü, sadece Ötüken ile sınırlı kalmamış, ilk İslami devletlerde de varlığını korumuştur. İlk İslami devletler din ve bölge farklılığına rağmen, Taşağıl’ın deyimiyle model devlet Köktürk devletinin kültürünü yaşatmaya devam ediyorlardı. Türkler, her ne kadar yerleşik hayata geçmişlerse de bozkır kültürünü gittikleri yerlere de taşımışlardır. Her iki metin bunun canlı birer örneğidir.

Anahtar Kelimeler:

Orhon Yazıtları, Oğuz Kağan Destanı, Bozkır kültürü, göçebe kültürü, kültürel devamlılık

PDF

___

Ağca, Ferruh. Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı. Metin-Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2016.Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. (Köl Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017.Arat, Reşid Rahmeti (W. Bang ile birlikte). “Oğuz Kağan Destanı”. Makaleler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987. s. 605- 672. Bakır, Abdullah. Yazıcızâde Ali. Tevârîh-i Âl-i Selçuk. [Oğuznâme –Selçuklu Tarihi]. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017.Bayat, Fuzuli. Oğuz Destan Dünyası. Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013. Demir, Necati - Aydoğdu, Özkan. Oğuzname. [Kazan Nüshası]. (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.Demir, Necati. Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016a.--------------------. Oğuzname. (İngiltere Nüshaları). İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: H Yayınları, 2016b.--------------------. Türklüğün Binlerce Yıllık Anayasası.Oğuz Kağan Töresi.(Vasiyetleri ve Öğütleri). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018. Ercilasun, Ahmet Bican. “Dede Korkut Kitabı İle Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”. Makaleler. Dil – Destan – Tarih - Edebiyat. Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007a. s. 460-485. -----------------------------. “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Düşünceler”. Makaleler. Dil – Destan – Tarih - Edebiyat. Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007b. s. 448-452.------------------------------. “Köl Tigin Yazıtı Bir Nutuk Metni midir?”. Makaleler. Dil – Destan – Tarih - Edebiyat. Yayına Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007c. s. 97-104.Ergin, Muharrem. Oğuz Kağan Destanı. (Tercüme Metin, Sözlük). Ankara: Hulbe Yayınları, 1988.Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.Gömeç, Saadettin. Türk Kültürünün Ana Hatları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.----------------------. Türk’ün Atası. Oğuz Kağan. İstanbul: Erdem Yayınları, 2018.Gündüz, Tufan. Oğuz Kağan Destanı. –Reşidedin Oğuznâmesi-. Tercüme, Giriş ve Notlar. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. 23 Baskı. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.Karatay, Osman. “Oğuz Han’ın Kimliği ve Tarih Kişiliği Üzerine”. İlk Oğuzlar. Köken, Türeyiş ve Erken Tarihleri Üzerine Çalışmalar. Hazırlayan: Umut Üren. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017. s. 41-58. Kargı Ölmez, Zuhal. Ebulgazi Bahadır Han. Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü). İstanbul: Simurg Yayınları, 1996.Koca, Salim. “Oğuz Kağan Destanının Türk Kültür Tarihi Bakımından Değeri”. Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri. Yayına Hazırlayanlar: Arş. Gör. Selcen Koca - Arş. Gör. İsa Sarı. Ankara: Berikan Yayınları, 2011.Mürsel, Öztürk. Ebu Bekr-i Tihranî. Kitab-ı Diyarbekriyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.Sümer, Faruk. Oğuzlar. Türkmenler. Tarihleri. Boy Teşkilatı. Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2016.Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: BilgeSu Yayınları, 2017.Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihi’ne Giriş. 3. Baskı. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları, 1981.--------------------------. Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznâmesi. Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları, 1982.Taşağıl, Ahmet. Kök Tengri’nin Çocukları. (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013.Unat, Faik Reşit – Köymen, Mehmed A. Mehmed Neşrî. Kitâb-ı Cihan-nümâ. Neşri Tarihi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.Yavuz, Kemal - Saraç, M.A. Âşık Paşazade. Osmanoğulları’nın Tarihi. İstanbul:K Kitaplığı Yayınları, 2003.