Masallarda Başlayış Formelleri: İdil-Ural (Tatar ve Başkurt) Masalları Örneği

Bu çalışmada İdil-Ural Bölgesi’nde yaşayan Tatar ve Başkurt Türklerinin masallarındaki başlayış formelleri ve onların sınıflandırılması üzerinde durulmuştur. Sınıflandırma için bir tasnif denemesi yapılmış, bunun Türk dünyası anlatıları için uygulanabilirliği başlayış formelleri üzerinden test edilmiştir. Bunun için çalışmada sırasıyla şunlar yapılmıştır. Giriş bölümünde ilk önce Türk dünyasının geniş bir coğrafyada oldukça köklü ve zengin bir anlatı geleneğine sahip olduğunun vurgusu yapılmış ve bu anlatılarda yer alan formel sözlerin anla-tıcılar tarafından benzer biçimlerde kullanıldığının altı çizilmiştir. Ancak bu formel söz zenginliğinin ve bunların kullanım biçimi çeşitliliğinin geliştirilebilir ve katkı yapılabilir bir metotla sınıflandırılamaması sorununa değinilmiştir. Arkasından bu çalışmada incelenen masalların anlatıldığı coğrafyanın tarihi ve bu coğrafyanın sahibi Tatar ve Başkurt Türkleri hakkında genel bilgi verilmiş; bu iki Türk boyu üzerine yapılacak çalışmaların, birbirinden ayrı olarak ele alınmamasının savunusu yapılmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde, sözlü anlatı türlerinde formeller üzerine çalışan bazı bilim insanlarının görüşleri doğrultusunda, “Halk bilimi terimi olarak formel nedir?” sorusunun cevabı aranmıştır ve bu terim “Sözlü anlatı türlerinde anlatıcı tarafından anlatıya baş-larken, anlatıda olayları bağlarken ya da olaylardan geçiş yaparken, anlatı içinde benzetmelerde bulunurken ve anlatıyı bitirirken söylenen dikkat çekici ve aynı zamanda birtakım görevlerin yüklendiği özel söyleyiş biçimleridir.” şeklinde açıklanmıştır. İkinci bölümde ise ilk önce “Masallarda Başlayış Formelleri” hakkında bilgi verilmiştir. Başlayış formelleri, biçim özellikleri dikkate alınarak “yalın”, “zaman sözcüklü” ve “tekerlemeli” olarak üçe ayrılmış; bu ayrımın sebebi, başlayış formeli örnekleriyle gösterilmiştir. Arkasından alt başlıklar altında sırasıyla bu üç başlayış formeli biçimi hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiş; onların kullanım özelliklerine dikkat çekilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde “Tatar ve Başkurt Masallarında Başlayış Formellerinin Sınıflandırılması” hakkında bir tasnif denemesi yapılmıştır. Bu denemeden önce Stith Thompson ve Saim Sakaoğlu’nun tasnifleri hakkında bilgi verilmiştir. Tasnif denemesinde Thompson’un Motif-Index of Folk-Literature (MIFL) isimli eserindeki alfabetik numaralandırma yöntemi, daha sonra eklenebilecek olası başlayış formelleri göz önünde bulundurularak Sakaoğlu’nun maddeleri adlandırma tekniğiyle harmanlanmış; böylece Tatar ve Başkurt masallarındaki başlayış formellerinin sınıflandırılması yapılmıştır. Ancak ortaya çıkan sınıflandırma, bu iki çalışmadan bağımsız olarak özgün bir şekilde ortaya konmuş ve bu çalışmada ilk kez uygulanmıştır. Uygulamaya geçmeden önce ölçüt alınan masallar hakkında bilgi verilerek kapsam belirtilmiş ve uygulamada izlenen yol anlatılmıştır. Uygulama kısmında ise 60 Tatar ve 60 Başkurt masalında geçen başlayış formelleri, sınıflandırmanın ilgili maddeleri altında aynı türden örneklerden birer tane seçilerek gösterilmiştir. Bu örnekler Kiril harfli orijinalleriyle birlikte Türkiye Türkçesine çevirileri yapılarak verilmiştir. Geri kalan benzer örnekler ise yer aldıkları eserlerdeki sayfa numaraları verilerek gösterilmiştir. Sınıflandırma ve ona bağlı örnekleme yapılırken ilgili maddenin altında Tatar ve Başkurt olmak üzere masalların ait olduğu Türk boyu ayrı ayrı gösterilmiştir. Ancak sonuç kısmında, elde edilen veri ve bulgular bir bütün hâlinde değerlendirilmiştir. Sonuç bölümünde, değerlendirmeye geçmeden önce bir tablo oluşturulmuştur. Tabloda, Tatar ve Başkurt masallarında kullanılan başlayış formellerinin kullanım biçimleri, genelden özele doğru bir düzen içerisinde verilmiş ve karşı-larına kullanım sayıları yazılmıştır. Değerlendirmeler, bu sayısal veriler üzerinden yapılmış; üç adet pasta dilimli çizelge hazırlanarak başlayış formellerinin kullanım sıklık yüzdeleri çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Masal, anlatı, formel, Tatar, Başkurt

The Opening Formulae in Tales: The Case of Idel-Ural (Tatar and Bashkir) Tales

Keywords:

Tale, narrative, formula, Tatar, Bashkir,

PDF

___

Alptekin, Ali Berat. “Dede Korkut Hikâyelerinde Kalıp İfadeler.” İslamiyet Öncesi Türk Destanları (Haz. Saim Sakaoğlu, Ali Duymaz). İstanbul: Ötüken Yayınları. 2002: 115-124.
Alptekin, Ali Berat. “Hayvan Masallarının Formel Yapısı.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2000): 157-185.
Aslan, Ensar. Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Maya Akademi Yayınları, 2008.
Boratav, Pertev Naili. “Masal.” Çocuk Edebiyatı Yıllığı (Haz. Mustafa Ruhi Şirin). İstanbul: Gökyüzü Yayınları, 1987: 112-124.
BTH - БТҺ (Россия Фәндәр Академияһы Урал Бүлеге Башкортостан Ғилми Үҙәге Тарих, Тел һәм Әҙәбиәт Институты). Башҡорт Теленең Һүҙлеге, Ике Томда (II - Н-Я) Мәскәү: Русский Язык, 1993. [BTH (Rossiye Fender Akademiyahı Ural Böliği Başkurtustan Ğilmi Üzeği Tarih, Til hem Edebiyet İnstitutı). Başkurt Tiliniñ Hüzliği, İki Tomda (II - N-YA) Meskev: Russkiy Yazık, 1993.]
Camaletdinov = Җамалетдинов, Ленар. Татар халык әкиятләре: Тылсымлы әкиятләр. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1994. [Camaletdinov, Lenar. Tatar Halık Ekiyetleri: Tılsımlı Ekiyetler. Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1994.]
Camaletdinov = Җамалетдинов, Ленар (төз. И.И. Ямалтдинов). Татар әкиятләрен барлау юлында. Казан: ТР ФАнең Г. Ибраһимов Исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, 2015. [Camaletdinov, Lenar (Töz. İ. İ. Yamaltdinov). Tatar Ekiyetlerin Barlav Yolında. Kazan: TR FAnin G. İbrahimov İsimindegi Til, Edebiyat hem Senğat İnstitutı, 2015.]
Devlet, Nadir. “2013 Yılında Tataristan Cumhuriyeti.” Yeni Türkiye 54, Türk Dünyası Özel Sayısı II, 2013: 2009-2012.
Duymaz, Ali. İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akçağ Yayınları 2002.
Günay, Umay. “Türk Masallarının Hususiyetleri.” Çocuk Edebiyatı Yıllığı (Haz. Mustafa Ruhi Şirin), İstanbul: Gökyüzü Yayınları, 1987: 130-133.
Karagöz, Erkan. (2016). Tatar-Başkurt Sihirli Masalları Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması / Aktarma – Motif Tespiti (Motif-Index of Folk Literature’ye Göre) – Motif Dizini. (Doktora tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi (Tez No: 462124).
Karahan, Leyla. “Tarihî ve Çağdaş Lehçelerde “Bir” İşaretleyicisinin Söz Dizimindeki Yeri Üzerine.” Köktürk yazısının okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu (Editörler: Şaban Doğan ve Melis Sezen Güneş). İstanbul, Kesit Yayınları. 2018: 1012-1022.
Kaya, Doğan. Halk Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2010.
Kurat, Akdes Nimet. “Altın Ordu Devleti” Türk Dünyası El Kitabı, Birinci Cilt Coğrafya - Tarih. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2001: 539-550.
Kurat, Akdes Nimet. “Kama (Çulman) Bulgarları Devleti” Türk Dünyası El Kitabı, Birinci Cilt Coğrafya - Tarih. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2001: 234-239.
Minhacetdinov = Минһажетдинов Марат һәм Харисов Әхнәф. Башҡорт халыҡ ижады, Әкиәттәр. Икенсе китап, Башҡортостан китап нәшриәте, 1976. [Minhacetdinov, Marat ve Harisov, Ehnef. Başkurt Halık İcadı, Ekiyetter. İkinsi Kitap. Ufa: Başkurtustan Kitap Neşriyatı, 1976.]
Özbay, Fatih. “Geçmişten Günümüze Başkurdistan Cumhuriyeti.” Yeni Türkiye, 54, Türk Dünyası Özel Sayısı II, 2013: 20131-2046.
Özkaynak, Eda. (2013). Masal Formellerinin Sembolik Çözümlemesi. (Yüksek lisans tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi (Tez No: 332024).
Sakaoğlu, Saim ve Duymaz, Ali. İslamiyet Öncesi Türk Destanları. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2002.
Sakaoğlu, Saim. Gümüşhane ve Bayburt Masaları. Ankara: Akçağ Yayınları 2002.
Sakaoğlu, Saim. Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
Şirin, Mustafa Ruhi. “Çocuk Kalbimizin Kıyısındaki Irmak”, Çocuk Edebiyatı Yıllığı (Haz. Mustafa Ruhi Şirin). İstanbul: Gökyüzü Yayınları, 1987: 157-161.
Temir, Ahmet. “Kazan Hanlığı (1437-1552)”Türk Dünyası El Kitabı, Birinci Cilt Coğrafya - Tarih. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2001: 550-556.
Tezel, Naki. Türk Masalları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1985.
Thompson, Stith. Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books and Local Legends. 6 vols. Bloomington: Indiana University Press, 1966.
Tolkien, John Ronald Reuel. “On Fairy-Stories.” The Monsters and the Critics and other Essays. London: Allen & Unwin, 1983: 109-161.
TTAS = ТТАС (Галимҗан Ибраһимов Исемендәге Тел, Әдәбият һәм Тарих Институты). Татар Теленең Аңлатмалы Сүзлеге, Өч Томда (III - Т- Һ). Казан: Татарстан Китап Нәшр, 1981.[TTAS (Ğalimcan İbrahimov İsimindegi Til, Edebiyat hem Tarih İnstitutı). Tatar Tiliniñ Anlatmalı Süzliği, Üç Tomda (III - T - H). Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, 1981.]
Yıldız, Naciye. “Türk Destanlarında Bitiş Kalıpları.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13, 2003: 309-319.
Zengin, Dursun. “Tekerlemelerin Çevirisi.” Dil Dergisi, 125, 2011: 44-53.