Karay Türklerinde Geçiş Dönemi Ritüeli: Evlilik

Türklerin tarihten günümüze Kök Tanrı, Totemcilik (~Totemizm), Animizm (~ruhçuluk/canlıcılık), Şamanizm (Sibirya ve Orta Asya Türk topluluklarında), Budizm, Maniheizm, Zerdüştîlik, İslamiyet, Hristi-yanlık ve Musevilik gibi çeşitli inanç sistemlerini kabul ettiği görülür. Bu durum Türklerin çok geniş bir coğrafyanın ve kültür yelpazesinin içinde yer aldığını gösterir. Dinler tarihçileri bu çeşitli inanç sistemlerini benimsemelerinde Türklerin büyük bir çoğunluğunun yaşadıkları coğrafyanın, sosyal ve kültürel etkileşimlerinin sonucunda gerçekleştiğini ifade ederler. Bu dinsel çeşitliliğin içerisinde Museviliğin Orta Çağda ortaya çıkmış bir mezhebi konumunda değerlendirilen Ârâmî-İbrânî dilinde ‘kutsal yazıyı okuyanlar’ anlamında ‘kara- (K-R-A)’ kelimesinden türetilmiş Karâîlik, zamanla bir Türk soylu halkın adı olmuştur. Hazar Devleti’nin bakiyeleri/torunları olduklarını söyleyen/iddia eden Karaylar, Museviliğin sadece Tevrat’ı/Tora’yı (Yazılı Yasanın otoritesini tanıyanlar) kabul eden Karâî mezhebine mensup bir Türk boyudur. Karaylar, Tanah’ı dinî hükümlerin yegâne kaynağı olarak kabul etmez. Bu etnik grup, kendi millî eşitliğini din ve dilin genel etnogenezine borçludur. Bilindiği üzere insanın ‘geçiş dönemi’ olarak nitelendirilen ‘doğum, evlilik ve ölüm’ olmak üzere başlıca üç önemli evresi vardır. Kişinin bu geçiş dönemlerindeki yeni durumunu belirlemek, onu kutsamak, aynı zamanda da kişiyi bu sırada yoğunlaştığına inanılan bazı tehlike-lerden ve zararlı etkilerden korumak gerekir. Geçiş dönemlerinde yer alan âdetler, gelenekler ve törenler bunların içerisinde yer alan bazı işlem ve uygulamalar Türk soylu halkların geleneksel kültürünün ana merhalelerini oluşturur. Karay Türk toplumu da bu geçiş dönemlerinden evliliğe diğer Türk boylarında olduğu gibi çok önem vermekte ve Karâî mezhebi çerçevesince kendilerince çeşitli pratikler uygulamaktadır. Evlilikte uygulanan bu ritüeller, Karaylar için gelenek ve göreneklerinin devamlılığında, eski kuşaklarla yeni kuşaklar arasında bağlantının sağlanmasında, birlik ve dirliğin muhafazasında önemli bir fonksiyona sahiptir. Karaylar, günümüzde farklı dinlerden (diğer Müslüman, Hristiyan ve Budist Türk boyları) ve Yahudi mezheplerinden (Rabbanistler) evliliklere pek sıcak bakmadıkları için nüfusları yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu durum, onların diğer Türk boylarına nazaran kimliklerini daha çok muhafaza etmelerine ve kültürlerine daha çok eğilmelerine sebebiyet vermiştir. Öyle ki onların lehçeleri de ‘Yok Olmaya Yüz Tutmuş Lehçeler’ diye adlandırılan sınıflandırmaya girdiği için Karay lehçesini yaşatabilmek adına çok sayıda dinî, kültürel ve dilbilgisi konulu kitaplar hazırlanmıştır. Bu çalışmada, Karayların hem Türklük ağacının köklerinden getirdikleri evlilik konulu temel inanışları hem de Karâî mezhebi inancı ile yoğurmuş oldukları ritüeller birlikte ele alınıp incelenmiştir. Bu bilgilerin tespitinde özellikle Litvanya’nın eski başkenti Trakai’de ikamet etmekte olan Karay Türklerinden yapılan metin ve kelime derlemeleri ile gözlem yoluyla elde edilen verilerden yararlanılmıştır. Ayrıca bu çalışmada Kırım’da yaşayan Karaylar ile Litvanya’da yaşayan Karayların evlilik ritüellerinde benzerlikler olduğu gibi coğrafya ve farklı kültürlerle temastan kaynaklı farklılıklar da ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hazar Devleti, Litvanya, Karay Türkleri, Karai inancı, geçiş dönemi, evlilik

The Rite of Passage in Karay Turks: Marriage

It is a fact that Turks have accepted various belief systems such as Kok Tengri, Totemism, Animism, Shamanism (in Siberian and Central Asian Turkic communities), Buddhism, Manichaeism, Zoroastrianism, Islam, Christianity, and Judaism. This reveals that the Turks have been in a very wide geographical and cultural spectrum. Historians of religions state that adopting these various belief systems is the result of the geography in which the majority of Turks live and their social and cultural interactions. Derived from the word ‘kara- (K-R-A)’ meaning ‘those who read’ in the Aramaic-Hebrew language, which is considered a sect of Judaism that emerged in the Middle Ages within this religious diversity, Karaism has become the name of a noble Turkish community over time. The Karaites, who claim to be the remnants/descendants of the Khazar State, are a Turkish tribe belonging to the Karaite sect, who accept only the Torah/Torah (those who recognize the authority of the written law) of Judaism. The Karaites do not acknowledge the Tanakh as the sole source of religious decrees. Therefore, this ethnic group owes its national equality to the general ethnogenesis of religion and language. There are three important phases of human beings, namely ‘birth, marriage, and death’, which are described as the ‘passage’. It is necessary to identify the new state of the person in these transitional periods, to bless him, and at the same time to protect the person from some of the dangers and harmful effects that are believed to be intensified during this time. The customs, traditions, and ceremonies in the transitional periods, as some of the processes and practices included in them, constitute the main stages of the traditional culture of the Turkish noble peoples. Karaite Turkish society also attaches great importance to marriage, being one of these transition periods, as in other Turkish tribes, and implements various practices in their own way within the framework of the Karai belief system. These rituals applied in marriage have an important function in the continuity of their traditions and customs, ensuring the connection between the old and new generations, and maintaining unity and harmony for the Karaites. The Karays are in danger of extinction because they do not have a positive opinion of marriages from different religions (other Muslim, Christian, and Buddhist Turkish tribes) and Jewish sects (Rabbanists). This situation enabled them to preserve their identity more than other Turkish tribes and to lean on their culture more. So much so that, since their dialects are included in the classification called “Dialects that are on the verge of extinction”, many religious, cultural, and grammatical books have been prepared in order to keep the Karaite dialect alive. In this study, both the basic beliefs of the Karaites on marriage, which they brought from the roots of the Turkic tree and the rituals that they kneaded with the belief of the Karai sect were examined together. In detecting this information, especially the text and word compilations made by the Karaite Turks residing in Trakai, the old capital of Lithuania, with the data obtained through observation were utilized. In addition, in this study, the similarities in the rituals of the Karaites living in Crimea and the Karaites living in Lithuania, as well as differences due to geography and contact with different cultures are discussed.

Keywords:

Khazar State, Lithuania, Karaite Turks, Karâî belief, rite of passage, marriage,

PDF

___

Ali, Kevser Kâmil ve Salim Öğüt. “Çok Evlilik”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8 (1993): 365-369.
Bağır, M. Ali. “Modern İsrail’de Karâî Olmak: Mısır Kökenli Karaîlerin İsrail’deki Sorunları”. TYB Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2017, 105-128.
Besalel, Yusuf. Osmanlı ve Türk Yahudileri. İstanbul: Gözlem Yayınları, 1999.
Danon, Abraham. “The Karaites in European Turkey Contributions to Their History Based Chiefly on Unpublished Documents”. The Jewish Quarterly Review, University of Pennsylvania Press, C. XV, S. 3, (1925): 285-360.
Doğruer, S. Karay (Karaim) Türklerinin Sözlü Edebiyatı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.
Dunlop, D. Morton. Hazar Yahudi Tarihi. İstanbul: Selenge Yayınları, 2008.
Eliade, Mircea ve Loan P. Couliano. Dinler Tarihi Sözlüğü. Çev. A. Erbaş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. Çev. A. Berktay. İstanbul: Alfa Mitoloji, 2019.
Golden, B. Peter. Türk Halkları Tarihine Giriş. Çorum: KaraM, 2006.
Grişin, Yakov. Pol’sko-Litovskiye Tatarı: Vzglyad Cherez Veka Kazan: Tatarskoye Knijnoye İzdatel’stvo, 2000.
Harviainen, Tapani. “Signs of new life in Karaim Communities”. Papers from Third Nordic Conference on Middle Eastern Studies. Norway: In Ethnic Encounter and Culture Change, (1997): 72-83.
İzmaylov, İskander. Voynı na Zapade. Polşa i Litva (Batıdaki Savaşlar. Polonya ve Litvanya) // İstoriya Tatar (Tatar Tarihi), Tom 3, Kazan 2009.
Karatay, Osman. “Hazarların Musevileşmesine Dair Bir Belge: Kenize Mektubu”, Karadeniz Araştırmaları, S. 18, Yaz (2008): 1-17.
Kocaoğlu, Timur. “Karaycanın Bugünkü Durumu: Mykolas Firkoviçius ile Mark Lavrinoviçius’lerin Anısına”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 5, (2017): 2-17.
Kokizov, D. Yu. “Karay Türklerinin Kısa Tarihçesi”, Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu, Bilecik: Bilecik Üniversitesi Yayınları, (2011): 869-882.
Kuzgun, Şaban. “Karay Türkeri’nin Dünü Bugünü”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Şaban Kuzgun Armağanı, (2000). 1-4.
Lebedeva, E. İsakovna. Gvad’by, Simferopol, 2003.
Polkanov, A. İvanoviç. Krımskiye Karaimı, Bahçesaray, 1994a.
‒ ‒. Kırım Karaylarının Ayinleri ve Gelenekleri-Türkler: Evlilik, Doğum, Cenaze. Bahçesaray, 1994b.
‒ ‒. Karaitlerin Efsaneleri ve Gelenekleri, Simferopol, 1997.
Örnek, S. Veyis. İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, İstanbul, 1988.
Samoyloviç, A. Nikolavevic. Radlov’un Kırım Tatarları ve Karayların Halk Edebiyatı Hakkındaki Materyalleri Hakkında. Kerç, 1895.
Sarach, Mihail Semenoviç. Karayların Dini İnançlarının Tarihi ve Özü, (2000): 25-45.
Saraç, Mihail Semenoviç ve diğer. Karaimskaya Narodnaya Entsiklopediya Karaimskiy Dom, VI/II, Kırım, 2007.
Sinani, İ. Ö. Karaizmin Ortaya Çıkış Tarihi ve Gelişimi, Simferopol, (1988): 18-50.
Suleymanov, Seyyar. Kırım Karayları, T.C. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, Bursa: Uludağ Üniversitesi, 2012.
Şayhan, Fatih. “Kırım-Karay Türkülerinin Anadolu Türküleriyle Söz Benzerlikleri Açısından Mukayesesi”. Millî Folklor, Y. 24, S. 96, (2012): 94-104.
Şişman, Simon. “İstanbul Karayları”. İstanbul: İstanbul Enstitüsü Mecmuası, (1957): 97-102.
Tevrat, Korea: Korean Bible Society. 2011.
Zajaczkowski, A. “Karaims in Polond”. Tarih Dergisi, (1961): 1-35.
Зайончковский, A. “Хазарская культура и ее наследники”. крымские караимы, происхождение, этнокультура, история, Симферополь, (2005): 66-74.