Bergson’un Zihin Felsefesinde Qualia: Bilinç Durumlarının Nitelikselliği ve Öznelliği
Çağdaş zihin felsefesinde tartışılan pek çok sorunla ilişkili olan qualia, yaygın anlamıyla bilincin öznel niteliklerine referansla kullanılır. Öznellik ve niteliksellik qualia nosyonunun merkezi iki niteliğidir. Bu anlamda bir quale’nin üçüncü şahıs perspektifiyle deneyimlenmesi mümkün görünmemektedir. Ayrıca qualia kimi çağdaş filozoflara göre bilinç durumlarına ait ifade edilemez niteliklerdir. Bu makalenin hedefi, çağdaş zihin felsefesindeki yaygın anlamıyla qualia nosyonunun Bergsoncu anlamda bilinç durumlarının temel niteliklerine karşılık gelip gelmediğini, bu niteliklerle uyuşup uyuşmadığını soruşturmaktır. Bu amaçla inceleyeceğimiz ilk husus, Bergson'un bilinç durumlarının saf nitelikselliğine ilişkin ifadeleridir. Saf niceliksel olanın karşıtı olarak kullanılan saf niteliksel ifadesi, mekân-süre karşıtlığına dayanır. Bergson'a göre bilinç durumları, mekânsız/niceliksiz saf süre içinde her an yeni niteliklere sahip olarak ilerlemektedir. Bu nedenle bilinç durumlarının ilerleyişinde tekrardan söz edilemez. Nitekim her insanın bilinç durumlarına ait sürenin yaratıcı yapısı ve kişisel hafıza verileri, kişiye ve âna özgü nitelikler yaratmaktadır. Öte yandan inceleyeceğimiz ikinci husus ise Bergson'un Paul ve Pierré adlı iki karakter üzerinden kurguladığı düşünce deneyidir. Bergson bu düşünce deneyinde olağanüstü kabiliyetlere sahip filozof Paul'ün Pierré’e ait bilinç durumlarını bilebilmesinin ya da deneyimleyebilmesinin imkânını sorgular. Neticede Bergson’un ulaştığı sonuç açıktır: Filozof Paul’ün Pierré’e ait herhangi bir bilinç durumunu bilebilmesi için sıfır hafıza verisiyle Pierré'in önceki tüm bilinç durumlarını eksiksiz olarak deneyimlemesi gerekir. Fakat bu durumda Paul'ün benliği olmayacak ve Paul, Pierré olacaktır. Neticede Paul'ün Paul kalarak Pierré gibi olması ya da Pierré’e ait bir bilinç durumunun ne gibi bir şey olduğunu bilmesi imkânsızdır. Sonuç olarak bu makale, Bergson felsefesinin çağdaş zihin felsefesinin kuramsal bağlamına ne kadar yakın olduğunu göstermeyi hedeflemektedir. Çağdaş zihin felsefesindeki merkezi anlamıyla qualia nosyonunun Bergson'un bilinç durumlarının temel niteliklerine ilişkin analizleriyle olan paralelliği ve benzerliği göstermektedir ki Bergson'un zihin felsefesi, qualia problemi başta olmak üzere çağdaş zihin felsefesinin temel sorunlarına ilişkin gerek mevcut teorilerin anlaşılması ve kritik edilmesi için gerekse yeni teori ve yaklaşımların ihtiyaç duyduğu ilham verici düşünce ve yaratıcılık için son derece yararlı olabilecek yeterli kuramsal derinliğe sahip bir felsefedir.
Anahtar Kelimeler:
Bergson, qualia, bilinç durumları, mekan, zaman, süre, niteliksellik, öznellik, ifade edilemezlik
Qualia in Bergson's Philosophy of Mind: The Qualitativeness and Subjectivity of States of Consciousness
“Qualia” associated with many problems discussed in contemporary philosophy of mind, is commonly used with reference to subjective qualities of consciousness. Subjectivity and qualitativeness are two central qualities of the notion of qualia. In this sense, it is not possible to experience a state of consciousness from a third person perspective. Also, qualia are, according to some contemporary philosophers, ineffable qualities of states of consciousness. The aim of this article is to show that the common meaning of the notion of qualia in contemporary philosophy of mind is in Bergson's philosophy. The first point we will examine is Bergson's explanations of the pure qualitativeness of states of consciousness. In this context, according to Bergson, states of consciousness progress with new qualities at every moment in a pure duration without space. There is no repetition in the progression of states of consciousness. Even states of consciousness of the same kind have different internal qualities at different moments of duration. A person's self and states of consciousness are shaped by unique memories in his memory from the moment he is born. In this sense, the duration and memory data of the states of consciousness create unique qualities belonging to the states of consciousness at every moment. On the other hand, the second point we will examine is the thought experiment that Bergson fictionalized over two characters named Paul and Pierré. This thought experiment is extremely important in terms of the qualia problem in the contemporary sense. Because in this thought experiment, Bergson questions the possibility of the philosopher Paul, who has extraordinary abilities, to know or experience the states of consciousness of Pierré. Ultimately, Bergson's conclusion is clear: In order to know exactly any state of consciousness belonging to Pierré, the philosopher Paul must fully experience all previous states of consciousness of Pierré with zero memory data. In this case, Paul will not have self, and Paul and Pierré will be the same person. It is impossible for Paul to know what it would be like to be Pierré or a state of consciousness belonging to Pierré. As a result, qualities belonging to states of consciousness such as subjectivity, qualitativeness and ineffability in Bergson's philosophy correspond to the central meaning of the notion of qualia discussed in contemporary philosophy of mind.
Keywords:
Bergson, qualia, states of consciousness, space, time, duration, qualitativeness, subjectivity, ineffability,
___
- Arıcı, M. (2019). “Zihin Felsefesi: Ben Nerede, Zihin Bedensiz Var Olabilir mi?” Murat Arıcı (Der.) ve Yurdagül K. Adanalı (Yrd. Der.), Felsefeye Giriş: Temel Problemlere Sistematik Yaklaşım (1. Baskı) içinde (s. 107-152). Ankara: Nobel Yayıncılık.
- Arıcı, M. (2011). Physicalism and the Phenomenal-Physical Gap: Can A Posteriori Necessary Physicalism Adequately Respond to The Problem of Phenomenal Subjecthood? Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Arıkan Sandıkcıoğlu, P. (2020). "Duyu Verisi Kuramı ve Algının Fenomenal Belirsizliği." Kilikya Felsefe Dergisi, (1): 20-31.
- Bergson, H. (1989[1912]). "Ruh ile Beden." Çev. Miraç Katırcıoğlu. H. Bergson (Der.), Zihin Kudreti içinde (s. 47-89). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- Bergson, H. (1947[1907]). Yaratıcı Tekâmül. Çev. M. Şekip Tunç. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- Bergson, H. (2015[1896]). Madde ve Bellek (2. Baskı). Çev. Işık Ergüden. Ankara: Dost Kitabevi.
- Bergson, H. (1997[1888]). Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri. Çev. M. Şekip Tunç. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- Bergson, H. (1888). Essai sur les Données Immédiates de la Conscience. Alındığı URL: http://classiques.uqac.ca/classiques/bergson_henri/essai_conscience_immediate/essai_conscience.pdf (Erişim Tarihi: 23.12.2020)
- Nagel, T. (2008[1974]). "Yarasa Olmak Nasıl Bir Şeydir?" Çev. Füsun Doruker. D. R. Hofstadter ve D. C. Dennett (Der.), Aklın G’özü: Benlik ve Ruh Üzerine Hayaller ve Düşünceler (1. Baskı) içinde (s. 377-389). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
- Nagel, T. (2001[1974]). "What Is It Like to Be a Bat?" D. R. Hofstadter ve D. C. Dennett (Der.), The Mind’s I: Fantasies and Reflections on Self and Soul içinde (s. 391-403). New York: Basic Books.
- Searle, J. R. (2005). Bilinç ve Dil. Çev. Muhittin Macit ve Cüneyt Pilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık.
- Searle, J. R. (2002). Consciousness and Language (1. Baskı). New York: Cambridge University Press.
- Silifke, A. F. (2018). "Bilinç, Benlik ve Özgür İrade Ekseninde Bir Anlaşmazlık: Saf Süre İndeterminizminin Özgürlükle Uyuşmadığına Dair Nurettin Topçu’nun Bergson’a Yönelik Eleştirileri." MetaZihin 1(1): 77-121.
- Silifke, A. F. (2016). İrade Meselesi Bağlamında Nurettin Topçu’nun Henri Bergson’a Yönelik Eleştirileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, İslam Felsefesi Bilim Dalı, Konya.
- Topçu, N. (2012[1934]). İsyan Ahlâkı (8. Baskı). Çev. Mustafa Kök, Musa Doğan. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Tye, M. (2017). "Qualia." E. N. Zalta (Der.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2018 Edition) içinde. Alındığı URL: https://plato.stanford.edu/entries/qualia/ (Erişim tarihi: 23.12.2020)
- ISSN: 2651-2963
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2018
- Yayıncı: Murat ARICI
Sayıdaki Diğer Makaleler
Anti-Fizikalist Argümanların Kaynağı: Fenomenal Olanla Fiziksel Olan Arasındaki Kapanmaz Gedik
Pragmatizmin Zihin-Beden İkililiğini Reddetmesinin Analitik Felsefeye Yansıması
Belleğin Ontolojik Statüsü Nedir: Bergson’da Zihnin Metafiziği
Dilin Oluşumu Bağlamında John Searle’ün Doğal Bilinç Kuramı Üzerine Bir İnceleme
Bergson’un Zihin Felsefesinde Qualia: Bilinç Durumlarının Nitelikselliği ve Öznelliği