Karai Mezhebi ve Bu Mezhebi Benimseyen Karay Türkleri
Musevilerin bir arada yaşadıkları dönemde Yahudi yasalarını ve Tevrat’ı iyi bilen hahamlardan bazıları, kutsal kitapları olan Tanah’ı (~Tanakh) modernleştirmek, halk tarafından daha anlaşılır hale getirmek ve sözlü gelenekte var olan yasa ve efsaneleri kayıt altına almak amacıyla Talmud adlı eseri kaleme almışlardır. Museviler içerisinde yalnızca bir grup Anan ben David (d. 715-ö. 795) liderliğinde, Tanah’a (~Ahd-i Atik) bağlı kalacaklarını belirterek ana cemaat Rabbânîyet’ten ayrılmış ve şifahi geleneğin ürünlerinin yer aldığı, Rabbânî hukukunun temel eseri olarak kabul edilen Talmud’u reddetmişlerdir. Ananiye adıyla bilinen bu grup daha sonra Aramî-İbrani dilinde “okumak, çağırmak” anlamındaki kara- kelimesinden türetilmiş, “kutsal yazıyı okuyanlar/bilenler” anlamında kullanılan Karaim adlı mezheple tarihi verilerde kayıtlı olan bilgiye göre X. veya XI. yüzyıllarda birleşmiştir. Başlangıçta kurucusunun adına bağlı olarak “Ananiya” ismini alan bu mezhep, kısa bir süre sonra Karai Mezhebi (~Ananiye Mezhebi) adıyla anılır olmuştur. Karaim mezhebine itimat eden Yahudiler içerisinde farklı milletlerin olduğu görülür. Bu milletlerin içerisinden biri de VII-XI. yüzyıllar arasında Karadeniz ile Kafkas dağlarının kuzeyinde ve İdil (~Volga) dolaylarında hüküm süren Hazar Türk Devleti (650-985) ve bu devletin bakiyelerinden biri olduğu Türkologlar tarafından kabul edilen ve adlarını bağlı bulundukları mezhepten alan ve bugün Kırım, Litvanya, Polonya vb. ülkelerde ikamet eden Karay Türkleri’dir.
Bu çalışmada, ilkin Karay kelimesinin köken bilgisi (~etimoloji), Karaim mezhebinin kuruluşu, Karay Türklerinin menşei, Karay Türklerinin bu mezhebe yönelişi ve inanç dünyası sırasıyla konu edinilecektir. Sonrasında Karayların ibadet evi olan kenasa hakkındaki bilgiler, temin edilen görseller temelinde izah edilecektir.
Anahtar Kelimeler:
Karaim, Hazar Devleti, , Karay Türkleri
___
- Altınkaynak, Erdoğan. Toplu Zaman Perdesinde Kırım Karayları, (Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi, 2006). Altınkaynak, Erdoğan. “Karay-Kırımçak İlişkileri ve Musevi Dinli İki Türk Halkının Ayrışma Sebepleri”, (Karadeniz-Black Sea-Черное Море, 2008), 35-51. Arık, Durmuş. “İstanbul Karayları Üzerine bir Araştırma”, (Bilecik: Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu, 2010), 491-510. Ayan, Ergin. “Karaim Takvimi”, (Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2011), 115-126. Ayberk, Bülent. “Litvanya Karaylarının Tarihi ve Kenesa Örnekleri Bağlamında Trakai Karay Kenessası’nın İç Mekânına İlişkin Bir İnceleme”, (Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 2018), 75-112. Barthold, Wilhelm. İlk Müslüman Türkler, (İstanbul: Örgün Yayınevi, 2008). Besalel, Yusuf. Osmanlı ve Türk Yahudileri, (İstanbul: Gözlem Yayınları, 1999). Brook, Kevin Alan. “The Genetics of Crimean Karaites”, (Karadeniz Araştırmaları, 2014), 69-84. Çetinoğlu, Oğuz. “Karaim Türkleri”, (Kalgay Dergisi, 2003), 10-11. Çulha, Tülay. Karaycanın Kısa Sözvarlığı Karayca-Türkçe Sözlük, (İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2006). Çulha, Tülay. “Kırım Karaylarının Halk Edebiyatı Kaynakları Mecmualar”, (Folklor/Edebiyat, 2010), 33-42. Danon, Abraham. “The Karaites In European Turkey”, (The Jewish Quarterly Review, 1924-1925), 285-360. Daşbadem, İlknur. Geçmişten Günümüze Yahudi Mezheplerinin Mesih Anlayışı ve Mesihi Hareketler, (Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008). Doğan, İsmail-İlgi Kıvrakdal, “Karaim Türkleri”, (Türkler, 2002), 781-789. Doğruer, Semra. Karay (Karaim) Türklerinin Sözlü Edebiyatı, (Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2007). Dunlop, D. M. Hazar Yahudi Tarihi, (İstanbul: Selenge Yayınları, 2008). Eliade, M. Ioan P. Couliano. Dinler Tarihi Sözlüğü, (çev. Ali Erbaş), (İstanbul: İnsan Yayınlar, 2018). Firkoviçius, Mykolas-Karina Firkaviçiute-Vlademiras Maşkeviç. Karaj Kalendary, 2001-1051, (Litvanya, 2001). Firkoviçius, Mykolas. “Karaims in Lithuania”, (Baltic News, 1994), 34-35. Grişin, Y. Pol’sko-Litovskiye Tatarı: Vzglyad Cherez Veka Kazan’, (Tatarskoye Knijnoye İzdatel’stvo, 2000). Golden, Peter B. “Khazar Studies: Achievements and Perspectives”, In Peter B. Golden (Haggai Ben-Shammai and András Róna-Tas), The World of the Khazars. (Leiden: Brill, 2007), 7-57. Gökbel, Ahmet. Kıpçak Türkleri (Siyasi ve Dini Tarihi), (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000). Gülensoy, Tuncer. (1996). “Karayim Türkleri ve Aleksander Dubinski”, (Türk Kültürü, 1996), 110-112. Gülsevin, Selma. Karay Türklerinin Dili, (Ankara: TDK Yayınları, 2016). Günay, Ünver-Harun Güngör. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, (İstanbul: Berikan Yayınevi, 2015). Gürkan, Salime Leyla. Yahudilik’te Şabbat (Sebt) -Kökeni, İlgili İnanç ve Uygulamalar- (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 1994), 80-82. Harviainen, Tapani. “Signs of new life in Karaim Communities”, (Norway: In Ethnic Encounter and Culture Change. Papers from Third Nordic Conference on Middle Eastern Studies, 1997), 72-83. Kalafat, Yaşar. “Karay Türkleri”, (Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, 2000), 34-38. Kara, Ali Onur. “Karai Mezhebi ve Karay Türkleri”, (Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 2017), 55-58. Kaya, Perihan. “İstanbul’daki Son Karaylar”, (Jofel/ Journal of Endangered Languages/Tehlikedeki Diller Dergisi, 2015), 79-106. Kazan, Özlem. Litvanya Karaylarına Ait Dini Metinler, I-IV, (İstanbul: Marmara Üniversitesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 2002). Kitabı Mukaddes. “Çıkış”, (İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1993). Kobeckaitė, Halina. “Litvanya-Karaim Türklerinin Etnik Kimliklerini Koruma Faktörleri”, (çev. Emine Atmaca ve Reshide Adzhumerova), (Dil Araştırmaları, (2017), 215-221. Kocaoğlu, Timur. “Karaycanın Bugünkü Durumu: Mykolas Firkoviçius ile Mark Lavrinoviçius’lerin Anısına”, (Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 2017), 2-17. Koestler, Arthur. On Üçüncü Kabile Hazar İmparatorluğu ve Mirası, (Çev. Belkıs Çorakçı), (İstanbul: 1993). Kuzgun, Şaban. Hazar ve Karay Türkleri, (Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 1985). Kuzgun, Şaban. “Hazarlar ve Karaylar”, (Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı II, 1997), 1713-1719. Kuzgun, Şaban. “Karay Türkeri’nin Dünü Bugünü”, (Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Şaban Kuzgun Armağanı, 2000), 1-4. Kuzgun, Şaban. Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Hazar ve Karay Türkleri, (İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015). Lavrinoviç, Diana. Lithuanian Karaims’ Hachan Mark Lavrinovicius’s Contribution To The Studies and Survival of The Karaim Language Trakai Dialect, Turks’ History And Culture In Lithuania, (Vilnius: Vilnius University, 2014). Orhonlu, Cengiz. “Lipkalar”, (Türkiyat Mecmuası, 1971), 57-87. Öner, Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi, (Ankara: TDK Yayınları, 1998). Öztürk, Abdulkadir. Karay Türkçesinin Tarihî ve Çağdaş Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı Söz Varlığı-Fiil, (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 2015). Prohorov, Dmitriy Anatolyeviç. “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı-XX. Yüzyılın Başlarında Tavriya Vilayeti Karaim Türklerinin Etnik ve Dil Durumu”, (çev. Emine Atmaca-Reshide Adzhumerova) (Gazi Türkiyat, 2013), 209-214. Susa, Ahmet, Tarihte Araplar ve Yahudiler, İki İbrahim İki Musa İki Tevrat, (çev. Ahsen Batur), (İstanbul: Selenge Yayınları, 2015). Süleymanov, Seyyar. Kırım Karayları, (Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 2012). Şapşaloğlu, Süreyya. “Kırım Karai Türkleri”, (Türk Yılı, 1928, Cilt: I), 575–615. Şişman, Simon. “İstanbul Karayları”, (İstanbul Enstitüsü Mecmuası, 1957), 97–102. Tanyu, Hikmet. Tarih Boyunca Türkler ve Yahudiler, (İstanbul: Elips Kitap, 1976). Tayfur, Kemal. “Hazar Kültürü ve Varisleri”, (tercüme Çağatay Bediî), (Belleten, 1963), 477-483. Tayfur, Kemal. “İstanbul Karayları”, (Atlas, 2003), 163. Tekin, Talat ve Ölmez, Mehmet. Türk Dilleri-Giriş, (İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat, 2013). Togan, Zeki Velidi. “Resîd-ûd-din tabîb. rasîd al-din tabîb (1248-1318) fazlallah b. ‘Imâd al-davla abu’l-hayr b. ‘alî”, İslam Ansiklopedisi, (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1988). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Karaîlik maddesi, yazarı: Mustafa Sinanoğlu, c. 24, s. 424-426. https://islamansiklopedisi.org.tr/karailik (Erişim tarihi: 12.12.2019; 12: 45). Ulutürk, Muammer. “Litvanya Trakai’da Yaşayan Günümüz Musevi Karay Türkleri ve Kültürel Mirasları”, (Turkish Studies, 2018), 275-292. Zajaczkowski, Ananiasz. “Karaims in Polond”, (Warsaw, 1961), 1-35.
- GENEL AĞ KAYNAKLARI http://www.vilnius.skynet.lt/story_thtml (Erişim tarihi: 05. 05. 2019; 18: 14) http://www. vu.lt/site_files/InfS/ Leidiniai/ Vilnius_University_1579_2004. Pdf (Erişim tarihi: 15.10.2019; 12: 12). http://www.vu.lt/en/about-us/history (Erişim tarihi: 15.10.2019; 09: 15). http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauzefron (Erişim tarihi: 15.12. 2019; 17: 17) http://www.ozu-turk.com (Erişim tarihi: 30.12.2019; 18: 50) https://www. beyaztarih. com/makale/ istanbulun-solan-rengi-karay-turk-cemaati (Erişim tarihi: 8.3.2020; 1: 20). https://islamansiklopedisi.org.tr/sinagog (Erişim tarihi: 2.1.2020; 17: 34).
- Başlangıç: 2019
- Yayıncı: Ekin Kaynak ILTAR