19. Yüzyılda İzmir ve Selanik’te Kentsel Dönüşüm: Rıhtım ve Limanların İnşası

1839’da Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesinden sonra, birçok alanda yenilik arayışına giren Osmanlı hükümeti, İstanbul’dan başlayarak kentlerin fiziksel görünümlerinin iyileştirilmesine yönelik çalışmalara öncelik vermiştir. Bu makale kapsamında, Osmanlı Devleti’nin İstanbul’dan sonra en önemli iki liman kenti olan İzmir ve Selanik’teki kentsel dönüşüm hareketleri, rıhtım ve limanların inşası özelinde ele alınacaktır. Tarihleri boyunca birçok ortak nokta barındıran İzmir ve Selanik, 19. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Akdeniz’deki liman kentleri ile benzer dönüşüm süreçlerinden geçmiştir. Özellikle rıhtım ve limanların inşası gibi kapsamlı projeler, kentsel dönüşümü tetikleyen başlıca unsurlar olmuştur. Hem kârlı yatırım alanları oluşturan hem de kentin çehresini büyük ölçüde değiştiren bu projelerin gerçekleşmesi yalnızca bu tür yenilikleri destekleyen İngiliz ve Fransız girişimcilerin çabalarıyla değil, aynı zamanda yeni rant alanlarının oluşmasına sıcak bakan Osmanlı yöneticileri sayesinde olmuştur. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde yapılan araştırmalara dayanan bu çalışma, iki kentte bu projelerin ortaya çıkış ve uygulama süreçlerini karşılaştırmalı inceleyerek, kentsel dönüşüm dinamiklerini Osmanlı Hükümeti’nin perspektifinden çözümlemeyi amaçlamaktadır

Anahtar Kelimeler:

İzmir, Selanik, kentsel dönüşüm, Tanzimat dönemi, rıhtım-liman inşası

Urban Transformation in Smyrna and Salonica in the 19th Century: Construction of Quays and Ports

After the Edict of Gülhane imperial edict of reorganization was declared in 1839, the Ottoman State underwent a period of novelties and changes. The State prioritized urban refurbishments that aimed to rehabilitate the physical outlook of cities starting from the capital Istanbul. In this article, the urban transformation cases in Smyrna and Salonica, two of the most important Ottoman port cities following Istanbul, will be studied in the context of quay and port constructions. These large-scale projects became the triggering factors in the urban development. Smyrna and Salonica had many similarities throughout their history and the 19th century witnessed a similar process of urban transformation among all the eastern Mediterranean port cities. These projects, which dramatically changed the urban silhouette in both cities were realized not only with the contributions of British and French entrepreneurs, who supported such novelties, but also with the Ottoman administrators who were keen on creating new profitable zones. This study is based on the author’s doctoral thesis and the post-doctoral research conducted in the State Archives of Prime Ministry. It is focused on comparing the initiation and implementation phases of quay and port construction in Smyrna and Salonica, aiming to analyse the dynamics of urban transformation through the perspective of the Ottoman administration

Keywords:

Smyrna, Salonica, urban transformation, Ottoman Westernization, quayport construction,

PDF

___

APİKAM Arşivi, 1836 Thomas Graves İzmir Haritası, İzmir.
APİKAM Arşivi, 1856 Luigi Storari İzmir Haritası, İzmir.
Amygdalou, Kalliopi. “A Tale of Two Cities in Search of a New Identity: The Politics of Heritage and Modernisation in Early 20th-Century Izmir and Thessaloniki”. Doktora tezi, The Bartlett School of Architecture, University College London, 2014.
Anastassiadou, Meropi. Selanik 1830-1920. Çeviren Işık Ergüden. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
Arıkan, Zeki. “Midhat Paşa’nın Aydın Valiliği”. Uluslararası Midhat Paşa Semineri Bildiriler ve Tartışmalar içinde, 127-64. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1986.
Atay, Çınar. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmir Planları. İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, 1998.
Atay, Çınar. 19. Yüzyıl İzmir Fotoğrafları. İstanbul: Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, 1997.
Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA), A.MKT.57/67, 1846.
BOA, A.MKT.MHM.326/57, 11.03.1865.
BOA, A.MKT.MVL.143/15, 1862.
BOA, HR.TO.444/26, 10.06.1863.
BOA, HRT.H.204, 1900.
BOA, HRT.H.1099, tarih yok.
BOA, İ.DH.105/5296, 1845.
BOA, İ.DH.105/5305, tarih yok.
BOA, İ.DH.889/70731, 27.06.1883.
BOA, İ.DH.1051/82580, 05.10.1887.
BOA, İ.MMS.37/1554.
BOA, İ.MMS.44/1812, 21.09.1872.
BOA, İ.MMS.59/2755.
BOA, İ.MVL.494/22355, 1863.
BOA, MVL.987/23, 15.04.1864.
BOA, ŞD.2008/27.
BOA, ŞD.3208/8.
BOA, Y.EE.27/7, 22.09.1871.
BOA, Y.EE.64/4, 1882.
Bayram, Selahattin. “Osmanlı Döneminde Selanik Limanı: 1869-1912”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Bilsel, Cânâ, “Cultures et Fonctionnalités: L’Évolution de la Morphologie Urbaine de la Ville d’İzmir aux XIXe et Début XXe Siècles”. Doktora tezi, Université de Paris X-Nanterre Sciences Sociales et Administration, 1996.
Bilsel, Cânâ. “Modern Bir Akdeniz Metropolüne Doğru”. İzmir 1830-1930: Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde, derleyen Marie-Carmen Smyrnelis, 143-160. Çeviren Işık Ergüden. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
Bugatti, Emiliano. “Metamorfosi Urbane Mediterranee. Salonicco e Smirne: Costruzione e Ricostruzione Delle Identità”. Doktora tezi, University of Genova, 2009.
Centre for Asia Minor Studies. Smyrna: Metropolis of Asia Minor Greeks. Atina: Ephesus Publishing, 2004.
Copsidas, Costis. Jews of Thessaloniki Throguh the Postcards of 1886-1917. Selanik, 1992.
Cuinet, Vital. La Turquie d’Asie, Cilt 3. Paris: Ernest Leroux, 1894.
Çelik, Zeynep. Remaking of Istanbul. Berkeley: University of Washington Press, 1986.
Dimitriadis, Vasilis. Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912 [Osmanlı Dönemi’nde Selanik’in Topoğrafyası 1430-1912]. Selanik: Etaireia Makedonikon Spoudon, Ekdotikos Oikos, 2008.
Engin, Vahdettin. Rumeli Demiryolları. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
Εθνική Χαρτοθήκη Arşivi, 1822 Pierre Lapie Selanik Haritası, Selanik.
Εθνική Χαρτοθήκη Arşivi, 1909 Salonica Harbour Oriental Railway Station Planı, Selanik.
Gençer, Ceylan İrem ve Işıl Çokuğraş. “Regulation of Urban Space in the Ottoman State: The Case of Istanbul (1820-1900)”. Megaron 11, no. 1 (2016): 1-14.
Geyikağı, Necla. Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye 1854-1914. İstanbul: Hil Yayın, 2008.
Karpat, Kemal. Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri. Çeviren Bahar Tırnakçı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
Hastaoglou-Martinidis, Vilma. “A Mediterranean City in Transition: Thessaloniki Between the Two World Wars”. Facta Universitas 1, no. 4 (1997): 493-507.
Hastaoglou-Martinidis, Vilma. “The Cartography of Harbor Construction in Eastern Mediterranean Cities: Technical and Urban Modernization in the Late Ninteenth Century”. Cities of the Mediterranean: From the Ottomans to the Present Day içinde, derleyen Biray Kolluoğlu ve Meltem Toksöz, 78-100. Londra: I.B. Tauris, 2010.
Keyder, Çağlar, der. Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri 1800-1914. Çeviren Gül Çağalı Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
Kolluoğlu, Biray ve Meltem Toksöz, der. Cities of the Mediterranean: From the Ottomans to the Present Day. Londra: I.B. Tauris, 2010.
Kütükoğlu, Mübahat. “İzmir Rıhtımı ve İşletme İmtiyazı”. Tarih Dergisi 32 (1979): 495-558.
Mansel, Phillip. Levant: Akdeniz’de İhtişam ve Felaketler. Çeviren Nigar N. Alemdar. İstanbul: Everest Yayınları, 2011.
Oberling, Pierre. “The Quays of İzmir”. L’Empire Ottoman, la République de Turquie et la France içinde, derleyen Jean-Louis Bacqué-Grammont ve Hâmit Batu, 315-25. İstanbul: Éditions Isis, 1986.
Rolleston, George. Report on Smyrna. Londra: George E. Eyre & William Spottiswoode, 1856.
Tekeli, İlhan. “Tanzimat’tan Cumhuriyete Kentsel Dönüşüm”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, cilt 4 içinde, derleyen Murat Belge, 878-90. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
Serçe, Erkan. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye. İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 1998.
Texier, Charles. Asie Mineure. Paris: Firmin Didot Frères, 1862.
Yerolympos, Alexandra. Urban Transformations in the Balkans 1820-1920. Selanik: University Studio Press, 1996.
Yerolympos, Alexandra. “Archaeology and Urban Planning Development in Thessaloniki (19th-20th c.)”, Queen of the Worthy: Thessaloniki History and Culture içinde, derleyen Konstantinos Hassiotis, cilt 2, 80-109. Selanik: Paratiritis Publishing, 1997.
Yerolympos, Alexandra. Μεταξύ Ανατολής και Δύσης [Doğu ile Batı Arasında]. Selanik: University Studio Press, 2004.
Yılmaz, Özgür. “Dussaud Biraderlerin Trabzon Limanı İnşa Projesi (1870)”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 9, no. 18 (2015): 213-44.
Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman Izmir: The Rise of a Cosmopolitan Port, 1840-1880. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2012.
Zandi-Sayek, Sibel. “Public Space and Urban Citizens: Ottoman İzmir in the Remaking 1840-1890”. Doktora tezi, University of California, Berkeley, 2001.
Zafeiris, Xristos. Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960 [Selanik’te 1900-1960]. Atina: Eksantas, 1994.