Eski Türklerde Şehir Kültürü

Türklerin erken dönemlerden itibaren şehirler kurdukları, yazılı ve arkeolojik kaynaklardan net bir biçimde anlaşılmaktadır. Eski Türk dönemi için şehirleşmenin, göçerlikten sonra gelen ve daha fazla gelişmişlik ifade eden bir yaşam biçimi olduğunu düşünmek son derece yanıltıcıdır. Zira Türkler Hunlardan itibaren göçer yaşamla şehir yaşamını bir arada sürdürmüş ve göçerliği her zaman yerleşiklikten daha üstün görmüşlerdir. Bu noktada ilk bakışta konargöçerlikleriyle ön plana çıkan ve bununla da gurur duyan Türkleri şehirler kurmaya iten sebeplerin neler olduğu sorusu ortaya çıkmaktadır. Şehirleşmenin; coğrafi koşullar, yerleşik komşularla sürdürülen barışçıl ya da düşmanca ilişkiler, ekonomik ve sosyal ihtiyaçlar gibi birçok farklı etken sonucunda gerçekleştiği anlaşılmakta ve sadece toplum üyelerinin değil göçer dünyanın alışkanlıklarının da şehirlere taşındığı görülmektedir. Dolayısıyla şehirleşme sürecinin daha iyi anlaşılabilmesi, konargöçerlikten yola çıkılarak mümkün olmaktadır. Mimari yapılara bakıldığında şehir sakinlerinin bir yandan yaşamı sürdürmek, tehlikelerden korunmak, olası tehditlere karşı güçlü bir savunma oluşturmak gibi amaçlara yöneldikleri; diğer yandan ilgi ve meraklarına göre kenti şekillendirmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Türklerin yerleşik komşularının şehir deneyiminden faydalandığı, onların rehberliğine başvurduğu ancak edindiği bilgileri kendi kültürel birikimi, becerisi ve toplumsal ihtiyaçları doğrultusunda bir süzgeçten geçirerek kendine özgü bir şehir kültürü geliştirdiği söylenebilir. Hun, Göktürk, Uygur dönemi şehir kurulumları ve yapıları incelendiğinde ulaşılan ortak özellikler, bir “Türk Şehri” tanımı yapılabildiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türkler, Şehir, Türk Şehri, Yerleşiklik, Şehir Kültürü

City Culture in Early Turks

It is clearly understood from the written and archaeological sources that the Turks founded cities from the earlier ages. It is misleading to think that urbanization came after nomadism and signified a more developed lifestyle for the early Turkish period. Since the Huns, Turks have led nomadic and sedentary lifestyles together yet considered the nomadic lifestyle to be superior. At this point, at first glance, the question arises as to what were the reasons that pushed the Turks, who came to the fore with their nomadism and were proud of it, to establish cities. It is understood that urbanisation occurs as a result of many different factors such as geographical conditions, peaceful or hostile relations with settled neighbours, economic and social needs, and it is seen that not only the members of the society but also the habits of the nomadic world are carried to the cities. Therefore, a better understanding of urbanization should be rooted in nomadism. City dwellers, on the one hand, tended to aim at maintaining and protecting themselves from danger and creating a strong defense. On the other hand, they started to shape the city according to their own interests. Turks have developed a unique urban culture by benefitting from the city experience of their settled neighbors and filtering the information in line with their own cultural accumulation, skills and social needs. A “Turkish City” can be defined by the common features reached by examining the cities of the Hun, Göktürk and Uyghur periods.

Keywords:

Early Turks, City, Turkish City, Sedentation, City Culture,

PDF

___

Baykara, T. (1970). XI. yüzyıla kadar Türk şehri (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi.
Baykara, T. (1975). Eski Türk iktisadî hayatı ve şehir. İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (6), 75-104.
Baykara, T. (1980). Türk şehircilik tarihinden: hatun şehirleri. Belleten, 175(44), 497-510.
Baykara, T. (1990). Göktürk Yazıtları’nın Türk iskân (yerleşme) tarihindeki yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 38, 17-29.
Baykara, T. (2023). Türkler ve şehirleri I. Post Yayınevi.
Baykuzu, T. D. (2009). Bir Hun başkenti: T’ung-Wan Ch’eng. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6(3), 110-126.
Cezar, M. (1977). Anadolu öncesi Türklerde şehir ve mimarlık. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Chavannes, E. (2013). Çin kaynaklarına göre Batı Türkleri (M. Koç, Çev., 2. baskı). Selenge Yayınları.
Çandarlı Şahin, A. (2016). Türk çadırı üzerine. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(16), 25-39.
Çandarlı Şahin, A. (2020). Göçerlerin medeniliği ve yerleşiklik algısı. İçinde G. İbrahimova & E. Mırbeshiroğlu (Eds.). Euroasia summıt congress n scientific researches and recent trends-7 (Cilt 2, ss. 398-409). Baku Euroasian University.
Danilov, S. V. (2004). Goroda v koçevıh obsçestvah tsentralnay azii. İzdatelstvo Buryatskogo Nauçnogo Tsentra SORAN.
Davıdova, A. V. (1985). İvolginskiy kompleks (gorodişe i mogilnik) pamyatniki hunnu v zabaykale. İzdatelstvo Leningradskogo Universiteta.
Davıdova, A. V. (1995). İvolginskii arheologiçeskii kompleks (Vol. 1), Sankt-Peterburgskiy Fond “Aziatika”.
Deniz, B. (2008). Batı Gök-Türklerin başkenti: Min Bulak. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi I(I), 105-116.
Eker, S. (2012). Orta Asya’nın gizemli halkı: Soğdlular Soğd ve Soğdca, Türkbilig (24), 77-92.
Esin, E. (1972). “Muyanlık” Uygur “buyan” yapısından (vihâra) hakanlı muyanlığına (rıbât) ve Selçuklu han ile medresesine gelişme. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Esin, E. (1968). Orduğ (başlangıçtan Selçuklulara kadar Türk hakan şehri). DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, (10), 135-215.
Golden, P. B. (2006). Türk halkları tarihine giriş (O. Karatay Çev., 2. baskı). Karam.
Gömeç, S. Y. (2019). Eski Türklerde barınak ve şehir hayatına dair izler. Türk Dünyası Araştırmaları, 122(240), 11-24.
Güngör, S. (2000). İdik kut şehri Hoço Uygurların kente yerleşmesi. Avrasya Etüdleri, (18), 3-19.
İzgi, Ö. (2000). Çin elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur seyahatnamesi (2. baskı). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kafesoğlu, İ. (2010). Türk milli kültürü (31. Baskı). Ötüken.
Kalan, E. (2012). İvolga örneğinde Hun kent kültürüne genel bir bakış. Türkbilig, (24), 1-19.
Kaşgarlı Mahmut. (2013). Dîvânü lûgat’it-Türk (B. Atalay, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve dış dünya (Ö. Suveren, Çev.). Doğu Kütüphanesi.
Kılıç, L. (2018). Güney Sibirya’da Hun Türklerine ait kurganlar, mezarlar ve şehirler (Tez No. 529381) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Ulusal Tez Merkezi.
Kızlasov, L. R. (1969). İstoriya Tuvı v srednie veka. İzdaelstvo Moskovskogo Universiteta.
Kızlasov, L. R. (2006). Gorodskaya tsivilizatsiya sredinnoy i severnoy Azii. Vostoçnaya Literatura RAN.
Kiselev, S. V. (1951). Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri. İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
Liu Mau Tsai. (2011). Çin kaynaklarına göre Doğu Türkleri (E. Kayaoğlu & D. Banoğlu Çev.). Selenge Yayınları.
Onat, A., Orsoy, S. & Ercilasun, K. (2004). Han hanedanlığı tarihi Hsiung-nu (Hun) monografisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları (3. baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öcal, S. (1983). Türklerde yerleşim ve ilk Türk şehirleri. Türk Dünyası Araştırmaları, (23), 126-138.
Ögel, B. (1985). Türk kültür tarihine giriş (Cilt 1). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Ögel, B. (1991). İslâmiyetten önce Türk kültür tarihi Orta Asya kaynak ve buluntularına göre. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ögel, B. (2001). Dünden bugüne Türk kültürünün gelişme çağları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Ögel, B. (2022). Büyük Hun İmparatorluğu tarihi (Cilt 2). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özcan, K. (2005). Orta Asya Türk kent modelleri üzerine bir araştırma (VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (12), 1-22.
Roux, J. P. (2014). Orta Asya tarih ve uygarlık (L. Arslan Özcan, Çev.). Kabalcı Yayıncılık.
Scott, J. C. (2021). Tahıla karşı ilk devletlerin derin tarihi (A. E. Pilgir, Çev.). Koç Üniversitesi Yayınları.
Sinor, D. (2009). İç Asya kavramı. İçinde D. Sinor (Der.). Erken İç Asya tarihi (5. baskı, ss. 11-32). İletişim.
Sümer, F. (1984). Eski Türklerde şehircilik. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri (2. Baskı). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Taskin, V. S. (1973). Materialı po istorii syunnu (po kitaiskam istoçnikam) (2). Vostoçnaya Literatura RAN.
Taşağıl, A. (2014). Göktürkler (Cilt 1-2-3, 2. baskı). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Taşağıl, A. (2020). Bozkırların ilk imparatorluğu Hunlar. Yeditepe.
Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Simurg.
Uydu Yücel, M. (2017). İslam öncesi Türk devlet teşkilatında hatunun öneminin bir göstergesi: Hatun şehirler. İçinde M. D. Baydavletov (Ed.). IV. Halkaralık Farabi akumaları (IV. international Farabi readings) (ss. 76-83). Kazakhstan Universiteti.
Uzunkaya, U. (2014). Uygur sivil belgelerinden hareketle Uygurlarda yerleşik yaşam ve bununla ilgili söz varlığına dair. Türkbilig. (27), 41-58.
Yıldırım, K. (2023). Eski Türklerde şehir yapısı ve kültürü üzerine bazı değerlendirmeler, Avrasya İncelemeleri Dergisi, 12(1), 81-89.
Weber, M. (2010). Şehir modern kentin oluşumu (M. Ceylan, Çev.). Yarın Yayıncılık.