18. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL’A GÖÇÜ ÖNLEMEDE MAHALLE İMAMLARININ ROLÜ

Osmanlı Devleti’nde muhtarlıklar İstanbul’da 1829, taşrada ise 1833 yılında kurulmaya başlamıştır. Bu döneme kadar mahallenin yönetimini imamlar üstlenmişlerdir. Mahalledeki huzur ve asayişin temininden sorumlu olan imamlara devlet ayrıca göçle mücadele konusunda da önemli görevler vermiştir. Mahallelinin kefile bağlanması, kefilsiz göçmenlerin ihbarı, mahalleden ihraçları, kaldıkları yerlerin kontrolü, göçmenlere kiralık ev-oda verilmemesi ve bu kişilerin yerli hanımlarla nikâhlarının kıyılmaması gibi sorumlulukları bulunan imamlar, İstanbul’a göçün engellenmesinde önemli birer aktör hâline gelmişlerdir. İmamların mahalleyi daima gözetim altında tutmaları ve buradaki tüm gelişmelerden haberdar olmaları beklenmiş, zaman zaman gerçekleştirilen teftişlerde yer almışlardır. Şerʽiyye Sicillerinde, mahallelerinde kefilsiz kimsenin olmadığını devlete taahhüt eden imamların listeleri vardır. Bunun yanı sıra göçmenlerle ilgili davalarda ve arzuhâllerin değerlendirilmesinde mahalle imamlarının kendileri hakkında şahitliğine göre kararlar alınmıştır. Bu nedenle başkente göçün artmasında ya da göçmenlere dair çıkan sorunlarda zabitler ve yerel yöneticiler kadar imamlar da sorumlu tutulmuştur. Bu çalışmada devletin İstanbul’a göçü önlemede ve göçmen nüfusun kontrolü konusunda mahalle imamlarına ne gibi görevler verdiği incelenmiştir.

THE ROLE OF NEIGHBORHOOD IMAMS IN PREVENTING THE MIGRATION TO ISTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE 18th CENTURY

The muhtarlık (neihgbourhood) system in the Ottoman Empire was first established in 1829 in Istanbul and in 1833 in other provincial cities. Untill that time, the imams (local religious leaders) have undertaken the role of the representative. The state assigned important duties to the imams regarding the controlling of migrations in addition to their roles of ensuring peace and order in the neighborhoods. The imams, who had the responsibilities such as appointing guarantors to new residents, reporting immigrants with no guarantors, controlling their residences, ensuring that unregistered immigrants were not allowed to rent rooms or to marry up with local ladies, obtained an important role in preventing the migration to Istanbul. Imams were expected to keep the neighborhoods under surveillance at all times and be aware of all the events in the territory. They sometimes took part in the inspections. Court records contain lists of imams who gave guarantee to the state that there were no immigrants without guarantors in their neighborhoods. In addition, the opinions of the neighborhood imams were usually consulted in matters regarding the immigrants and the evaluation of their petitions. For this reason, in the events of increased number of immigrations in the capital or overall with issues related to immigrants, imams were held responsible just as much as other relevant officers and local administrators. In this study, the responsibilities of the neighborhood imams determined by the state in preventing migration to Istanbul and controlling the immigrant population were examined.

PDF

___

Arşiv Kaynakları Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul BOA. ADVNS.AHK.İS.d. (İstanbul Ahkâm Defterleri) nr. 3, 4, 6. BOA. ADVNS.AHK.SS.d. (Sivas Ahkâm Defterleri) nr. 2, 3, 4. BOA. ADVNS.MHM.d. (Bâb-ı Âsafî Divân-ı Hümâyûn Mühimme Defterleri) nr. 112, 126, 136, 140, 141, 146, 148, 153, 198. BOA. ADVN.ŞKT. (DOS) (Bâb-ı Âsafî Divân-ı Hümâyûn Şikâyet Kalemi Dosyaları) nr. 107. BOA. ADVNS.ŞKT.d. (Bâb-ı Âsafî Divân-ı Hümâyûn Atik Şikâyet Defterleri) nr. 88, 107, 135, 142, 164, 170, 174. BOA. AE.SAMD.III. (Ali Emirî III. Ahmed ) nr. 115-11287. BOA. C.BLD. (Cevdet Belediye) nr. 102-5082. BOA. C.DH. (Cevdet Dahiliye) nr. 345-17226. BOA. C.ZB. (Cevdet Zabtiye) nr. 53-2637-1. BOA. D.BŞM.İGE. (DOS) (Bâb-ı Defterî İstanbul Gümrük Eminliği Dosyaları) nr. 14. BOA. HAT. (Hatt-ı Hümâyûn), nr. 11 – 431, 11-433.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesi, İstanbul Ank. ŞS. (Ankara Şerʽiyye Sicili ) nr. 130. Bab ŞS. (İstanbul Bab Mahkemesi Şerʽiyye Sicili) nr. 154, 156, 160, 162, 173, 174, 186, 191, 198, 201, 219. Blk. ŞS. (Balıkesir Şerʽiyye Sicili) nr. 728. Brs. ŞS. (Bursa Şerʽiyye Sicili) nr. B168. G.ŞS. (Galata Şerʽiyye Sicili) nr. 283. HH ŞS. [Havass-ı Hümâyûn (Eyüp) Şerʽiyye Sicili] nr. 182. İ.ŞS (İstanbul Şerʽiyye Sicili) nr. 24. Ü.ŞS. (Üsküdar Şerʽiyye Sicili) nr. 392, 400, 403, 405, 433.
Ahmed Cevdet Paşa, Târîhi Cevdet (Tertib-i Cedîd) I, C 5, haz. Sadık Emre Karakuş, Murat Babuçoğlu, TOBB Kültür Yayınları, Ankara 2007.
Aktepe, M. Münir, “XVIII. Asrın İlk Yarısında İstanbul’un Nüfus Mes’elesine Dâir Bâzı Vesikalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IX/13, (1958), s. 1-30.
Alada, Adalet Bayramoğlu, Osmanlı Şehrinde Mahalle, Sümer Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
Altınay, Ahmet Refik, Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı, haz. Abdullah Uysal, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
Başaran, Betül, “İstanbul Kefalet ve Teftiş Defterleri”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, IV, (2015) s. 584-587.
Başaran, Betül, Selim III, Social Control and Policing in Istanbul at the End of the Eighteenth Century: Between Crisis and Order, Brill, Leiden and Boston, 2014.
Beydilli, Kemal, Osmanlı’da İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2013.
Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın İlânı Sırasında Anadolu’da İç Güvenlik”, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII/24, (1980), s. 45-58.
Çakır, İbrahim Etem, “XVI. Yüzyılda Ayntab’da Toplumsal Kontrol Aracı Olarak Mahalle Halkının Rolü”, Bilig, LXIII, (Güz 2012) s. 31-54.
Çeçen, Kazım, İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları, İski Yayınları, İstanbul 1999
Demir, Beyza Topuz, Yunus Uğur, “Mahalle: Bir Mensubiyet ve Mesuliyet İlişkisi Osmanlı Şehirleri ve Kefalet Sistemi Örneği”, Kent ve Maneviyat, İdealkent Yayınları, Ankara 2020, s. 461-486.
Demirtaş, Mehmet, “XVIII. Yüzyılda İstanbul’a Göçü Önlemek İçin Alınan Tedbirler ve Görülen Aksamalar”, EKEV Akdademi Dergisi, XI/33, (Güz 2007), s. 195-214.
Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehirlerindeki ‘Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, IV, (1984), s. 69-78.
Ertuğ, Nejdet, “Osmanlı Kefalet Sistemi ve Esnaf Birlikleri Uygulaması”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, XXXII, (2015), s. 31-44.
Faroqhi, Suraiya, “Eyüp Kadı Sicillerine Yansıdığı Şekliyle 18. Yüzyıl ‘Büyük İstanbul’una Göç”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, ed. Tülay Artan, çev. Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 33-48.
Fırtına, Sefa, Edirne Kadısına Ait İ’lâmlar, Mecmûa-i İ’lâmât 1201-1202/1787-1788 (Değerlendirme ve Çeviri), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2018.
Güler, İbrahim, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus Hareketleri Olarak ‘İç Göçler’”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXXVI, (2000), s. 155-211.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Mahalle İmamlarının Performanslarına Dair”, TESAM, I/1, (2014), s. 41-51.
İnalcık, Halil, “İstanbul”, TDVİA, XXIII, (2016), s. 220-239.
İpşirli, Mehmet, “Payitaht İstanbul’un İdaresi”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, III, (2015), s. 58-76.
İpşirli, Mehmet, “Ehl-i Örf ”, TDVİA, X, (1994), s. 519-520.
Kal’a, Ahmet, İstanbul Esnaf Tarihi Tahlilleri-İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları 1-İstanbul Külliyatı, C 7, İstanbul 1998.
Kırlı, Cengiz, “Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı”, Nizam-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s. 183-212.
Madoka Morita, “Between Hostility and Hospitality: Neighbourhoods and Dynamics of Urban Migration in Istanbul (1730–54)”, Turkish Historical Review, VII-1, (2016), s. 58-85.
Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri – III. Ahmed Devri Kanunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri, C 11, haz. Ahmet Akgündüz, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2016.
Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri – Kanunî Devri Merkezî ve Umumî Kanunnâmeler, C 4, haz. Ahmet Akgündüz, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
Öz, Mehmet, “İstanbul Nüfusu: Fetihten XVIII. Yüzyıl Sonuna Kadar”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, III, (2015), s. 468-486.
Özcan, Tahsin, “Osmanlı Mahallesi, Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi”, Marife, I/1, (Bahar 2001), s. 129-151.
Özkaya, Yücel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyılda Göç Sorunu”, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, XIV (ayrı basım), (1983), s. 171-209.
Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
Öztürk, Emrullah, R-8 Numaralı Rusçuk Kadı Sicili Transkripsiyon ve Tahlili (H.1192-1193/M.1178-1179), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2014.
Saydam, Abdullah, “Osmanlılarda Kefalet Usulü”, Tarih ve Toplum, LXIV, (1997), s. 4-12.
Şeker, Cengiz, İstanbul Ahkâm ve Atik Şikâyet Defterlerine Göre 18. Yüzyılda İstanbul’a Yönelik Göçlerin Tasvir ve Tahlili, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
Şem‘dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi, Mür’i’t – Tevârih, I., haz. Münir Aktepe, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976.
Tezal, Fuat, 61 Numaralı Şeri’yye Sicil Defterine Göre Ankara’da İctimai ve İktisadi Hayat (1680-1682), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2006.
Turna, Nalan, Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri: Mürur Tezkireleri, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2013.
Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi – Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile Birlikte, haz. Mesut Aydıner, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
Yel, Ali Murat, Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Mahalle”, TDVİA, XXVII, (2003), s. 323-326.
Zarinebaf, Fariba, Crime and Punishment in Istanbul 1700-1800, University of California Press, Berkeley 2010.
Yağcı, Zübeyde Güneş, “Osmanlı Toplumunda Mahallenin Dışındakiler: Bekâr Odaları ve Bekârlar”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, XX (2015), s. 65-85.