Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı -Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği-

Osmanlı ilim geleneğinin kodlarını çözmek için öncelikle şerh ve hâşiye yazım türünün mantığını kavramak gerekir. Zira Osmanlı döneminde İslâmî ilimler sahasında verilen ürünler, önemli ölçüde şerh ve hâşiyelerden oluşur. Şerh ve hâşiyeler, geçmişin kuru bir tekrarından ibaret görüldüğü takdirde, beş altı yüzyıllık bir ilmî birikim peşinen mahkûm edilmiş olur. Hâlbuki şerh ve hâşiyeleri, kendi alanında yetkinliği kabul edilmiş kurucu bir metin üzerine tahlil, tenkit, mukâyese, muhâkeme gibi yöntemlerin uygulandığı eserler olarak görmek; bu çalışmalarla ilmî sürekliliğin ve canlılığın sağlandığını, belli geleneklerin temsil edildiğini, bunun da yapılan ilmî çalışmalara bir meşrûiyet kazandırdığını düşünmek, Osmanlı ilim hayatını araştırmaya giriş için iyi bir başlangıç olacaktır. Tefsir ilminde telif edilen eserlere de bu noktadan bakmak daha sağlıklı sonuçlar ortaya çıkaracaktır. Nitekim Ahmed b. Mahmûd el-Karamânî'ye ait olan tefsir / Zemahşerî şerhi, bu yazım türünün temsil gücü yüksek bir örneğini oluşturur

Sharh and Hashiya Historiography in the Ottoman Science Tradition -Evaluation of the Tafsir of Ahmad al-Karamani / His Hashiya on Zemahşeri-

One must grasp the logic of the hashiya and sharh genre, to correctly decode the Ottoman scholarly tradition. This is due to the fact that the academic products in the field of Islam- ic sciences during the Ottoman period substantially consist of sharhs and hashiyas. When sharh and hashiya works are regarded as sole repetitions of the past knowledge, the ac- cumulation of five or six centuries of scientific advance would be regarded in advance as condemned. Whereas it is a better way to see these commentaries and hashiyas as works who apply analysis, criticism, comparison and judgments on founding texts whose compe- tence in their field has been assured. It would be a good start to enter Ottoman research life by thinking that what justifies these scholarly works is that via these works scientific continuity and vitality is provided and certain traditions are represented. It would end in better results if we look also at Tafsir works from this viewpoint. Indeed, the commentary belonging to Ahmad b. Mahmûd al-Karamânî which is a hashiya on al-Zamakhshari’s Tafsir, is one of the best examples of this powerful genre

PDF

___

Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Katkıları, Ensar Neş., İstanbul 2012.
-----, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir İle İlgili Eserler Bibliyografyası, Tefsirler, Haşiyeler, Sûre Tefsirleri, Tercümeler”, Divan, 1991/1: 249-303.
Arkan, Atilla, “Klasik Bir Eser Okuyucusu ve Şârih Olarak İbn Rüşd”, Medeniyet ve Klasik, Klasik Yay., İstanbul 2007.
Ayvazoğlu, Beşir, Aşk Estetiği – İslâm Sanatlarının Estetiği Üzerine Bir Deneme, Ötüken Neş., İstanbul 1993.
Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, nşr. Kilisli Muallim Rıfat–İbnülemin Mahmûd Kemal, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1951.
Beyzâvî, Nâsıruddin Abdullah b. Ömer, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, Ankara 1960.
Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi, İstanbul 2001.
Cündioğlu, Dücane “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası -Bir Histografik Eleştiri Denemesi-”, İslâmiyât, 2/4 (1999): 51-73.
Cürcânî, Abdülkâhir, Delâilü’l-i’câz, çev. Osman Güman, Litera Yay., İstanbul 2008.
Cürcânî, Seyyid Şerif, Hâşiyetü Seyyid Şerîf ale’l-Keşşâf, Riyad Ktp., nr. 2809.
Çiçek, Mehmet, “Kur’an’ın Varlığı Şeriatla mı Sağlanır?: Osmanlı Şerh Geleneğinde Bir Tartışma”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I, ed. Bilal Gökkır vd. İlim Yayma Vakfı, İstanbul 2011, s. 315-328.
Davutoğlu, Ahmet, “İslam Düşünce Geleneğinin Temelleri, Oluşum Süreci ve Yeniden Yorumlanması”, Divan, 1996/1: 1-44.
Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları, Ensar Neş., İstanbul 2006.
Ebu Zeyd, Nasr Hâmid, İlahi Hitabın Tabiatı, çev. M. Emin Maşalı, Kitâbiyât, Ankara 2001.
Edirnevî, Ahmed b. Muhammed, Tabakâtü’l-müfessirîn, thk. Mustafa Özel-Muammer Erbaş, Birleşik Matbaacılık, İzmir 2005.
Endelüsî, Ebu Hayyân, el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr, thk. Sıdkı Muhammed Celil, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1420.
Fazlıoğlu, İhsan, Türkiye’de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, ed. M. Cüneyt Kaya, Küre Yay., İstanbul 2010, s. 201-255.
Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç-Hayri Kırbaşoğlu, Ankara Okulu, Ankara 1998.
-----, el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-Arabî el-İslâmî el-mahtût: ulûmu’l-Kur’ân, mahtûtâtü’t-tefsîr ve ulûmih,
el-Mecmau’l-Melikî, Amman 1989.
Goldziher, Ignaz, Die Richtungen der Islamischen Koranauslegung, Brill, Leiden 1920.
-----, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, Ankara 1993.
Gümüş, Sadrettin, “Cürcânî”, DİA, VIII, 134-136.
Habeşî, Abdullah Muhammed, Câmiu’ş-şürûh ve’l-havâşî, el-Mecmau’s-Sekâfî, Ebu Dabi 2004.
Hafâcî, Şihâbüddin, Hâşiyetü’ş-Şihâb ale’l-Beyzâvî, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
Hamevî, Yâkût, İrşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb, thk. İhsan Abbas, Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1993.
Humphreys, R. Stephen, İslam Tarih Metodolojisi, çev. Murtaza Bedir–Fuat Aydın, Litera Yay., İstanbul 2004.
Hanefî, Hasan, İslâmî Araştırmalar, çev. İ. Aydın-A. Durusoy, İnsan Yay., İstanbul 1994.
İbn Hacer, Şihâbüddin el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine fi’l-a’yâni’l-mieti’s-sâmine, thk. M. Abdülmuîd Hân, Meclisü Dâireti’l-Meârifi’l-Usmâniyye, Haydarâbâd 1392/1972.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime, Dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’lBerber, thk. Halil Şehhate, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1408-1988.
İbn Teymiyye, Ahmed, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, nşr. Muhibbüddîn el-Hatîb, yy. 1399.
İbnü’l-Müneyyir, Ahmed, el-İntisâf fîmâ tedammanehü’l-Keşşâf mine’l-i’tizâl, (el-Keşşâf’ın dipnotunda) Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 2008.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, YKY, İstanbul 2012.
İsfahânî, Ebu Tâhir, el-Vecîz fî zikri’l-mecâz ve’l-mücîz, thk. Muhammed Hayr, Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1991.
Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz, Dergâh Yay., İstanbul 2011.
Karamânî, Ahmed b. Mahmûd, Tefsîru’l-Karamânî, Süleymaniye Ktp. Carullah, nr. 109, Kılıç Ali Paşa, nr. 58; Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eserler Kütüphanesi, nr. 338.
Kâtib Çelebi, İrşâdü’l-hayârâ, nşr. Bilal Yurtoğlu, AKM, Ankara 2012.
-----, nşr. Kilisli Muallim Rifat–M. Şerefeddin Yaltkaya, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1362/1942.
Kohlberg, E., “al-Tabrisi (Tabarsi)” EI², X, 40, 41.
Maden, Şükrü, “Tefsirde Şerh Hâşiye ve Ta’lîka Literatürü”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 3/1 (2014): 183-220.
Makdisi, George, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, çev. H. Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., İstanbul 2007.
Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Süleymaniye Kütüphanesinde Bulunan Yazma Tefsirler, Süleymaniye Vakfı, İstanbul 2002.
Nesefî, Abdullah b. Ahmed, Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, Dârü’l-Kalem, Beyrut 1989.
Öz, Mustafa, “Tabersî”, DİA, XXXIX, 324, 325.
Özek, Ali, “el-Keşşâf”, DİA, XXV, 329, 330.
Polat, Fethi Ahmet, İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler, İz Yay., İstanbul 2007.
Şensoy, Sedat, “Şerh”, DİA, XXXVIII, 555-558.
Suyûtî, Celâleddin, Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr, thk. Ahmed Hâc Muhammed, Câmiatü Ümmi’lKurâ, Mekke 1423-1424.
Teftâzânî, Sadeddin, Hâşiye alâ tefsîri’l-Keşşâf, Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, nr. 7480.
Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi Giriş, Damla Yay., İstanbul 1981.
Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkürü Tarihi, YKY, İstanbul 2007.
Watt, M., Islamic Philosopy and Theology, Edinburg University Press, 1985.
Yazıcı, İshak, “Bahrü’l-Ulûm”, DİA, IV, 517, 518.
Yıldız, Sâkıp, “Osmanlı Tefsir Hareketine Toplu Bakış”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/2 (1987): 1-8.
Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf an hakâıkı gavâmıdı’t-tenzîl, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1407.
Zerkeşî, Bedreddin, el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr. M. Ebu’l-Fazl İbrahim, İhyâü’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1957.
Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm, Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 2002.