19. Yüzyılda Taşkent Şehrinin Stratejik Önemi

Hokand Hanlığı'na bağlı Taşkent şehri, 19. yüzyılın ilk yarısında hanlığın başkenti Hokand’dan sonra en önemli merkez olmuştur. Devlet içinde devlet şehir özelliğine sahip olan Taşkent, bölgenin en önemli siyasi, ekonomik ve kültürel direği sayılırdı. 2200 yıllık uzun bir geçmişe sahip olan Taşkent’in en eski bilinen isimlerinden “Çaç” ve “Şaş” olup tarihi kaynaklarda “Taşkent Mülkü”, “Taşkent Vilayeti”, “Şehir”, “Taşkent ve Deşt-i Kıpçak Vilayeti” olarak da anılmıştır. Hokand Hanlığı bünyesinde dinamik konumunu muhafaza eden Taşkent şehri çografi bakımdan Ahangaran, Çinaz, Taşkent çevresi, Sır Darya Nehri kıyısında yer alan bugünkü Türkistan şehri ve çevresini içeriyordu. 19. yüzyılın ikinci yarısında Taşkent şehri, Çar Rusyasının Türkistan’a yönelik uyguladığı işgal hareketlerinde en ateşli sahnesi haline geldi. 1865’de Taşkent’in düşmesiyle beraber bölgede işgal süreci ivme kazanmış oldu. Türkistan Genel Valiliği'nin kurulması ve Çar Rusyasının Türkistan’da hâkimiyet kurmasıyla beraber coğrafi ve Sosyo-kültürel konumu itibarıyla Taşkent şehri 1867 yılında Genel Valiliğin yönetim merkezi haline gelmiştir. Bu makalede ele alacağımız konu Taşkent şehrinin tarihi ve stratejik önemi, siyasi, ekonomik ve sosyokültürel özellikleri hem de Rusların Türkistan’ın işgal hareketlerindeki ehemmiyeti olacaktır.

The Strategic Importance of Tashkent in 19th Century

Annexed to the Khokand Khanate in the first half of the 19th century, the city of Tashkent was the most important trade centre next to the capital city. It is also a city which is a State within a State and considered to be the most important economic pillar of the whole region. Having a history of 2200 years, the oldest name of the city is “Chach” and “Shash” and, besides, it is also mentioned as “land of Tashkent”, “province of Tashkent”, “Shahar”, “province of Tashkent Steppe of Kypchak” in historic works. An important centre in the Khokand Khanate, Tashkent’s boundaries included Akhangaran, Chinaz, environs of Tashkent, the city and environs of Turkestan situated on the banks of the river Syr Darya, which city is within the territories of Kazakhstan at present. In the second half of the 19th century, the city of Tashkent was again a key point in the Turkestan region, which became a gallant scene for the occupation movements. Once the city of Tashkent had been captured by the Tsarist Russia in 1865, the occupation process gained momentum in the region and the city turned into the centre of the Viceroyalty of Turkestan, which was established in 1867. What we will discuss will be the history and strategic importance as well as political, economic and sociocultural characteristics of the city of Tashkent.

PDF

___

Abu Rayhon Beruniy. (1965). Izbrannie Proizvedenie (Hindistan). (Translated by A.Rasulev, Y.Hakimjanov, G.Jalalov), Tashkent: Uzbekistan SSSR Fan Press.
Akdes N. K. (2014). Rusya Tarihi, Başlangıcından 1917’ye Kadar, (6. Pressure). Ankara: Turk Tarihi Kurumu Press.
Avaz Muhammad Attor Hukandiy, Tarih-i Cahonnamoyi. C. II, Uzbekistan Institute of Oriental Studies ofthe Academy of Sciences, Manuscripts Section No: 9455.
Avaz Muhammad Attor Hukandiy. (1991). Tarih-i Cahonnamoyi, (Translated from Persian Sh. Vohidov)Shark Yulduzi Journal, V. 8, p. 119-137, Tashkent.
Avesta. (1990). Izbrannıye Gimnı. (Translated and edited by I.M.Steblin- Kamenskogo), Dushanbe:Adib Press.
Bobobekov H. (2016). Kukon Tarihi. Tashkent:.Fan va Tehnalogiya Press.
Bobobekov, H. (2017). Kukon Honligining Kiskacha Tashkent: Tarihi. Fan ve Tehnalogiya Press.
Bonvalot G. (1894). Eski Yurt Orta Asya’dan. Translated Reşat Özmen, Tercuman Gazetesi, Istanbul.
Bichurin N.Ya. (1950). Sobraniye Svedeniy O Narodah, Obitavshih v Sredney Azii v Drevniye Vremena, Vol.2,Moskva.
Blamberg, I.F. (1978). Vospominaniya. Glavnaya Redaksiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva: Nauka.
Dinçer, K. (2015). Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), Istanbul: İdeal Kültür Press.
Doğan Serhat. (2020). Yakub Bey ve Kaşgar Hanlığı - Doğu Türkistan’da Son Osmanlı Hanı. Istanbul: Ötüken Yayınları.
Emel Esin. (1989). Ahmed Yesev’i Külliyesi, DIA, p.162-163, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Press.
Hudayarhanzade, (2012). Ancum at-Tavarih. (Translated and edited by Sh. Vohidov, H. Bobobekov), Tashkent: Yangi Asr Avlodi Press.
Hayit Baymirza. (1963). “Türkistanda Rusiya Hakimiyatı Taraqqıparvarlık Emiş”, Milli Türkistan, Vol. 95 A,Mart April, p. 16-33.
Hasaniy Majid. (1992). Turkiston Boskini, Tashkent: Nur Press.
Ilhamov Z. A. (2004). Alikuli Amirlashkar va Uning Kukon Honligi Siyosiy Hayotida Tutgan O’rni, (Doctoral Dissertation), Tashkent State Pedagogical University, Tashkent.
Islomov Z., Maksudov D. (2015). Şayh Hovand Tahur Yodgorlik Macmuası. Tashkent.: Tashkent Islamic University Press.
Istoriya Buharı s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, (1976). (Haz. İ. M. Muminov), Tashkent: Fan Press.
Işkuvatov V. T. (2009). Kukon-Rossiya Diplomatik Munosabatlar Tarihshunosligi, Tashkent: Mahpırat Pess.
Kraevoye Upravleniye, Otçet po Revizii Turkestanskago Kraya. (1910). Proizvedennoy po Visoçayşemu Poveleniyu Senatorom Gofmeysterom Grafom K. K. Palenom, SPb.
Uzbekiston Tarihi, (2011). (Edited by. Murtazayeva R.), Tashkent: Akademiya Press.
Uzbekiston Tarihi, Turkiston Çorizm Mustamlakaçişigi Davrida, (2011). (Edited by Hamdam Sodikov, Narzulla Jörayev), 1. book, Tashkent: Shark.
Uzbekiston SSR Tarihi, (1971). C.II, Tashkent.
Lasinskiy, (1891). Hronologia Russkoy Voenniy İstorii, Tipografya Departamenta Ugalov Mahovaya, SPb.
MacKenzi David The Conquest and Administration of Turkistan, 1860-85, Russian Colonical Expansion to 1917, (Edited by Michel Rywkin), Mansell Publishing Limited London and New York.
Mahmut Koshgariy, (1960-1963). Turkiy Suzlar Devoni (Devon-i Lugatıt-Turk). (Translated and edited by S.M.Mutalibov), Vol. 1/3, Tashkent.
Maeva N.A. (1876). “Aziatskiy Tashkent”, Materialı Dlya Statistiki Turkestanskogo Kraya Ejogodnik, Vol.IV, (Edited by N.A.Maeva), SPb.
Mason M.E. (1953). Ahangaran, Arheologo-topograficheskiy Ocherk, Tashkent.
Mirzoolim Muşrif. (1995). Ansob us-Salotin va Tavorih ul-Havokin – Kukon Honligi Tarihi. edited by Akbar Matgoziyev, Muhabbat Usmonova, Tashkent: Gafur Gulom Adabiyot va Sanat Press.
Mullo Olim Mahdum Hoci, (1915). Turkiston Tarihi. Uzbekistan Institute of Oriental Studies of theAcademy of Sciences, Manuscripts Section, No: 5751, Tashkent.
Mullo Olim Mahdum Hoci, (2009). Tarihi Turkiston. (Ed. Sh. Vahidov, R. Halikova), Tashkent: Yangi Asr Avlodi.Muhammad Aziz Marğiloniy, Tarih-i Aziziy. Uzbekistan Institute of Oriental Studies of the Academy ofSciences, Manuscripts Section, No: 11108.
Muhammed Solih Hoca Toşkandiy, (1863-88). Tarih-i Cadida-i Toşkand. C.II, Uzbekistan Institute ofOriental Studies of the Academy of Sciences, Manuscripts Section No: 7791, 11072, Tashkent.
Mullo Muhammad Yunuscon Toib, (1900). Tarih-i Alimkuli Amir-i Laşkar. Uzbekistan Institute of OrientalStudies of the Academy of Sciences, Manuscripts Section No:12136.
Muhammadhakimhon Tora, (2010). Muntahab at-Tavorih, (Hokand va Buhoro Tarihi, Sayohat va Hotiralar). (Translated from Persian-Tajik to Uzbek Sh. Vohidov,) Tashkent: Yangi Asr Avlodi.
Muhammadjanov, A. (1988). Kadimgi Tashkent Tarihi va Arheologik Lavhalar, Tashkent: Uzbekiston SSSR Fan Press.
Muhammadjanov, A.(2009). Kang-Kadimgi Tashkent va Tashkentliklar (Tarihi Lavhalar), Tashkent: Shark.
Nabiev, (1966). Tashkentskoe Vastanie 1847g. İ Ego Sosialno-Ekonomiçeskie Predposılki. Tashkent: Fan Press.
Nalivkin, (1886). Kratkaya Istoria Kokandskogo Hanstva. Kazan: Pub. Imperatorskogo Universiteta.
Nashi sosedi v Sredney Azii (Eelektronnıy resurs). 1. Hiva i Turkmeniya. S.Peterburg, Vsemirnıy puteşestvennik, 1873 (2018). https://elib.rgo.ru/safe- view/123456789/217339/1/MDAwMDE1ODlfTtCwc2hpIHNvc2VkaSB2IFNyZWR uZXkgQXppaSBbVGVrc3RdLiAtIFMuLVBldGVyYnVyLnBkZg== (Son erişim tarihi 30.05.2022)
Nazarov F. (1968). Zapiski o Nekotorıh Narodah i Zemliyah Sredney Azii. Moskva: Nauka.
Horoshin A. P. (1876). Sbornik Statey Kasayushihsiya Turkestanskogo Kraya. A. Transeliya, SPb: Stremiyannaya Tipografyası.
Niyoz Muhammad Hukandî. (2014). Ibratul Havokin (Tarihi Shahruhi). (Translated from Persian to Uzbek by Sh. Vohidov), Tashkent: Turon Zamin Ziyo Press.
Uzbek Tilining Izohli Lugati (2008). Toshkent: Uzbekiston Milliy Ensklopediyasi Davlat Ilmiy Nashriyoti Press, Vol. 5.
Rahimov C. (1995). Uzbekiston Tarihini Organishda Arhiv Manbalarıdan Foydalanısh. Okituvchi, Tashkent. Raport Orenburskogo Gubernatora Direktoru Aziatskogo Departamenta. 24 Eylül, 1865;
Romanovskiy D. İ. (1868). Zametki Po Sredne-Aziatskomu Vaprosu. Kanseleria Tipografyası, SPb. Russia In Central Asia, The Levant Herald. Wednesday, 23 August 1865.
Saray M. (1993). Uzbek Türkleri Tarihi. Istanbul: Pub. Nesil Press.
Sultonov, U. (2007). Muhammad Solih Hoca va Uning “Tarih-i Cadida-i Toshkand” asarı. Tashkent: Uzbekistan Press.
Schuyler E. (1876). Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara and Kuldja. C. I-II, London.
Schuyler E. (2007). Batı Turkistan Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notları. Istanbul: Paradigma Press.
Scott C. L. (2017). The Rise and Fall of Khoqand, 1709-1776. Pittsburg: University of Pittsburgh Press.
Şerbakov N., (1873). Piyat Let v Plenu U Taşkentsev. SPb.
Sultonov U. A., (2009). Muhammad Solih Hoca va Uning Tarih-i Cadida-i Toshkand Asari, Tashkent: Uzbekistan Press.
Velyaminov-Zernov, (1856). “Svideniya o Kokanskom Hanstve”. Vestnik İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva, Knijka Vol.V, XVIII, SPb.
Terentev M.A. (1906). İstoria Zavoevania Sredney Azii s Kartami i Planami. C. I, SPb:.TipoLitografya V. Kamarova.
Tillayeva S. (2009). “XIX Asrning İkkinci Yarmi va XX Asrning Boshlarida Turkistonda Ma’muriy-Hududiy Boshqaruv Tizimi, Özbekiston Tarihining Dolzarb Masalalari: Asosiy Yo’nalishlari va Yondashuvlar”. Proceedings of the First Scientific Conference of Young Scholars, Tashkent.
Toib, Muhammad Yunus, (1996). Tarihi Alimkuli Amirlashkar. (Edited by Sh. Vohidov), Shark Yulduzi Journal, Tashkent. No: 1.-B.215-223; No: 2.- B.208-223.
Toib, Muhammad Yunus, Tarihi Alimkuli Amirlaşkar. Translated by Sh. Vohidov, Sharq Yuldizi Journal, Vol. 1, 1996, p. 214-223; Vol. 2, 1996, p. 208- 213.
Troitskaya, A. L. (1927). “Pervie Sorok Dney Rebenka (Çilliya) Sredi Osedlogo Naselenia Taşkenta i Çimkentskogo Uezda”. V. V. Bartholdu (Turkestanskie Druziya, Uçeniki i Poçitateli) (Ed. A. E. Şmid, E. K. Betger), Tashkent.
Velyaminov-Zernov, V.V. Torgovoye Znaçeniye Kokandskogo Hanstva Dlya Russkih. Nevai State Library, Manuscripts Section, PU-3579, Tashkent.
Vohidov Sh. (2010). Kukon Honlıgida Tarihnavislik (Genezisi, Funksiyaları, Namoyandaları, Asarlari). Tashkent: Akademnashr Press.
Vohidov Sh. (1995). Kukon Honligidagi Unvon va Mansablar. Shark Yulduzi Journal, Vol.3-4.
Vahidov Sh. (2009). XIX asr Tashkent Hukumdarları ve Tarihchilari. Tashkent: Yangi Asr Avlodi Press.
Vulfert M.F., Buryakov Y.F., (2013). “Novıe Podhodı k Osenke Karavannıh Trass Çaça v Sisteme Şelkovogo Puti”. Problemı Drevnei i Sredevkovoy İstorii Çaça, c. II, (Ed. Shamseddin Kamoliddin), Berlin: Lambert Academic Publishing.
Ziyoyev H. (1990). “Chorizm Istilosı”, Shark Yulduzi Journal, Vol. VIII,
Ziyayev H. (1998). Turkistonda Rossiya Tajovuzi va Hukmronligiga Karshı Kurash, Tashkent: Shark Press.
National Archive of Uzbekistan, Fond 47, Op. 1, D. 41, p.160 (Archive Documents).
National Archive of Uzbekistan, Fond I-1, Op. 22, D.44 (Archive Documents).
National Archive of Uzbekistan, Fond I-1, Op.32, D.423 (Archive Documents).